کیفیت جنین در IVF چیست؟ | راهنمای گریدبندی A, B, C و شانس موفقیت

عرفان زارع مهر 15، 1404

ورود به چرخه درمان IVF (لقاح آزمایشگاهی) با امیدها و سوالات بسیاری همراه است. یکی از پرتکرارترین و کلیدی‌ترین مباحثی که در این مسیر با آن روبرو می‌شوید، “کیفیت جنین” است. پس از اینکه جنین‌شناس به شما گزارش وضعیت جنین‌های تشکیل‌شده را می‌دهد، اصطلاحاتی مانند گرید بندی جنین (A, B, C) یا کیفیت خوب، متوسط و ضعیف ممکن است باعث سردرگمی و نگرانی شوند. اما کیفیت جنین در IVF دقیقاً به چه معناست و چرا اینقدر اهمیت دارد؟

این راهنما به زبان ساده توضیح می‌دهد که جنین‌شناسان چگونه کیفیت جنین را ارزیابی می‌کنند، بهترین کیفیت جنین برای انتقال کدام است، و چه عواملی بر این کیفیت تأثیرگذار هستند. درک این مفاهیم به شما کمک می‌کند تا با دیدی بازتر و استرس کمتر، مراحل بعدی درمان، به‌ویژه مرحله حساس انتقال جنین را طی کنید و بدانید که برای بهبود شرایط چه اقداماتی می‌توان انجام داد.

گریدبندی جنین چیست و چگونه انجام می‌شود؟

گریدبندی جنین یک سیستم ارزیابی بصری است که توسط جنین‌شناسان برای پیش‌بینی پتانسیل رشد و لانه‌گزینی جنین استفاده می‌شود. این ارزیابی زیر میکروسکوپ و بر اساس معیارهای مورفولوژیکی (ظاهری) مشخصی انجام می‌گیرد. مهم است بدانید که گریدبندی، تصویری از سلامت ژنتیکی جنین ارائه نمی‌دهد، بلکه یک ارزیابی از ظاهر و سرعت رشد آن در مراحل اولیه است.

فرآیند ارزیابی در دو مرحله کلیدی رشد جنین انجام می‌شود: مرحله جنین سه روزه (مرحله تقسیم سلولی یا Cleavage Stage) و مرحله جنین پنج روزه (مرحله بلاستوسیست). هر کدام از این مراحل سیستم گریدبندی متفاوتی دارند. درک این تفاوت‌ها به شما کمک می‌کند گزارش آزمایشگاه را بهتر تفسیر کنید.

ارزیابی کیفیت جنین سه روزه

یک جنین سه روزه به طور ایده‌آل باید بین 6 تا 10 سلول (بلاستومر) داشته باشد. جنین‌شناس در این مرحله به سه فاکتور اصلی توجه می‌کند:

1. تعداد سلول‌ها: تعداد سلول‌ها نشان‌دهنده سرعت رشد جنین است. یک جنین با رشد مناسب در روز سوم، معمولاً 8 سلول دارد. تعداد سلول‌های کمتر یا خیلی بیشتر از این محدوده ممکن است نشان‌دهنده رشد کند یا بیش از حد سریع و ناهماهنگ باشد.
2. میزان فرگمنتاسیون (Fragmentation): فرگمنت‌ها قطعات کوچک سیتوپلاسمی بدون هسته هستند که در حین تقسیم سلولی از بلاستومرها جدا می‌شوند. وجود مقداری فرگمنتاسیون طبیعی است، اما درصد بالای آن می‌تواند نشان‌دهنده استرس سلولی باشد و پتانسیل رشد جنین را کاهش دهد.
3. تقارن سلولی (Symmetry): اندازه و شکل بلاستومرها نیز بررسی می‌شود. در یک جنین با کیفیت بالا، سلول‌ها باید اندازه‌ای تقریباً یکسان و شکلی متقارن داشته باشند.

بر اساس این معیارها، جنین‌های سه روزه معمولاً به گریدهای عددی (مانند گرید 1 تا 4) یا کیفی (A, B, C, D) طبقه‌بندی می‌شوند. گرید بندی جنین A یا گرید 1 معمولاً به جنینی اطلاق می‌شود که 8 سلول متقارن و کمتر از 10% فرگمنتاسیون دارد و به عنوان بهترین کیفیت جنین برای انتقال در این مرحله شناخته می‌شود.

ارزیابی کیفیت جنین پنج روزه (بلاستوسیست)

بسیاری از کلینیک‌ها ترجیح می‌دهند جنین را تا روز پنجم یا ششم در آزمایشگاه کشت دهند تا به مرحله بلاستوسیست برسد.

جنین بلاستوسیست چیست؟ بلاستوسیست یک ساختار پیچیده‌تر با دو بخش سلولی متمایز و یک حفره پر از مایع است. این مرحله نشان‌دهنده توانایی جنین برای ادامه رشد و تمایز سلولی است و انتخاب طبیعی جنین‌های قوی‌تر را ممکن می‌سازد.

گریدبندی بلاستوسیست شامل یک عدد و دو حرف است (مثلاً 4AA, 3AB, 2BC).

• عدد (از 1 تا 6): نشان‌دهنده میزان انبساط (Expansion) و اندازه حفره بلاستوسیست است. گرید 3 به بالا (بلاستوسیست منبسط شده) برای انتقال یا فریز کردن مناسب‌تر است. گرید 5 (Hatching) در حال خروج از پوسته خود و گرید 6 (Hatched) کاملاً خارج شده است.
• حرف اول (A, B, C): کیفیت “توده سلولی داخلی” (Inner Cell Mass - ICM) را توصیف می‌کند. این بخش در آینده خود جنین (نوزاد) را تشکیل می‌دهد. گرید A بهترین کیفیت (متراکم و مشخص) و گرید C ضعیف‌ترین کیفیت (پراکنده و نامشخص) است.
• حرف دوم (A, B, C): کیفیت “تروفکتودرم” (Trophectoderm - TE) را نشان می‌دهد. این لایه سلولی خارجی، جفت و پرده‌های جنینی را می‌سازد و مسئول اصلی فرآیند لانه‌گزینی در دیواره رحم است. گرید A بهترین کیفیت (سلول‌های زیاد و هم‌اندازه) و گرید C ضعیف‌ترین کیفیت است.

بنابراین، یک جنین با گرید 4AA یک بلاستوسیست کاملاً منبسط شده با بهترین کیفیت توده سلولی داخلی و تروفکتودرم است و شانس موفقیت بالایی دارد. با این حال، جنین‌هایی با گرید AB یا BA نیز کیفیت بسیار خوبی دارند و جنین‌های با گرید BB نیز به طور گسترده برای انتقال استفاده می‌شوند و شانس بارداری مناسبی ایجاد می‌کنند.

تاثیر کیفیت جنین بر موفقیت IVF

ارتباط مستقیمی بین کیفیت ظاهری جنین و شانس موفقیت IVF وجود دارد. تاثیر کیفیت بر موفقیت از این جهت است که جنین‌های با گرید بالاتر، پتانسیل بیشتری برای تکمیل مراحل رشد، لانه‌گزینی موفق در دیواره رحم و تبدیل شدن به یک بارداری بالینی دارند.

یک جنین با گرید بالا (مثلاً بلاستوسیست 4AA) به ما می‌گوید که از نظر متابولیکی فعال است، انرژی لازم برای رشد را دارد و ساختارهای کلیدی برای لانه‌گزینی را به خوبی تشکیل داده است. این جنین‌ها شانس بیشتری برای عبور از موانع طبیعی رشد اولیه دارند. در مقابل، جنین‌های با کیفیت پایین‌تر (مثلاً گرید CC یا با فرگمنتاسیون بالا) ممکن است دچار ناهنجاری‌های رشدی شوند و قبل از لانه‌گزینی یا در مراحل اولیه بارداری از بین بروند.

با این حال، باید دو نکته بسیار مهم را به خاطر بسپارید:

1. گریدبندی همه چیز نیست: گریدبندی جنین تنها یک ابزار پیش‌بینی است، نه یک تضمین قطعی. جنین‌های با کیفیت ظاهری متوسط یا حتی پایین (مانند گرید BC یا CB) نیز می‌توانند منجر به بارداری و تولد نوزاد سالم شوند. برعکس، گاهی بهترین کیفیت جنین برای انتقال نیز به دلیل مشکلات ژنتیکی پنهان (که در گریدبندی مشخص نمی‌شود) یا عوامل رحمی، منجر به موفقیت نمی‌شود.
2. جنین‌های “یومورفیک”: این اصطلاح برای جنین‌هایی به کار می‌رود که از نظر ژنتیکی سالم (Euploid) اما از نظر ظاهری کیفیت پایینی دارند. این جنین‌ها نیز شانس خوبی برای لانه‌گزینی دارند که نشان می‌دهد ظاهر همیشه تعیین‌کننده نیست.

دلایل کیفیت پایین جنین

وقتی زوج‌ها با گزارش کیفیت پایین جنین مواجه می‌شوند، اولین سوال این است که چرا این اتفاق افتاده است. کیفیت جنین محصول مشترک کیفیت تخمک و اسپرم است و عوامل متعددی می‌توانند روی آن تاثیر بگذارند.

1. نقش کیفیت تخمک

کیفیت تخمک مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده پتانسیل جنین است. با افزایش سن مادر، به ویژه پس از 35 سالگی، کیفیت تخمک‌ها به طور طبیعی کاهش می‌یابد. این کاهش کیفیت به معنای افزایش احتمال ناهنجاری‌های کروموزومی (آنیوپلوئیدی) در تخمک است. یک تخمک با کروموزوم‌های غیرطبیعی، حتی اگر توسط یک اسپرم سالم بارور شود، جنینی با ناهنجاری ژنتیکی ایجاد می‌کند که معمولاً توانایی رشد و لانه‌گزینی ندارد یا منجر به سقط زودرس می‌شود. بیماری‌هایی مانند آندومتریوز شدید یا سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) نیز می‌توانند بر محیط تخمدان و کیفیت تخمک‌ها تاثیر منفی بگذارند.

2. نقش کیفیت اسپرم

اگرچه در گذشته تصور می‌شد نقش اسپرم تنها رساندن ماده ژنتیکی است، امروزه می‌دانیم که نقش کیفیت اسپرم بسیار فراتر از این است. اسپرم نه تنها نیمی از کروموزوم‌ها را تامین می‌کند، بلکه در فعال‌سازی تخمک و مراحل اولیه تقسیم سلولی نیز نقش حیاتی دارد. عواملی مانند تعداد، تحرک و شکل غیرطبیعی اسپرم می‌توانند بر شانس لقاح تاثیر بگذارند. مهم‌تر از آن، آسیب DNA اسپرم (DNA Fragmentation) است که می‌تواند منجر به موارد زیر شود:

• کاهش نرخ لقاح
• رشد آهسته یا توقف رشد جنین پس از روز سوم
• کیفیت پایین بلاستوسیست
• افزایش خطر سقط مکرر

عواملی مانند واریکوسل، عفونت‌ها، سبک زندگی ناسالم (سیگار، الکل، چاقی) و قرار گرفتن در معرض سموم محیطی می‌توانند آسیب DNA اسپرم را افزایش دهند.

3. شرایط آزمایشگاه و پروتکل تحریک تخمدان

کیفیت آزمایشگاه جنین‌شناسی، از جمله محیط کشت، انکوباتورها و مهارت جنین‌شناسان، نقش بسیار مهمی در حمایت از رشد بهینه جنین دارد. یک آزمایشگاه پیشرفته با کنترل دقیق دما، pH و گازها می‌تواند به جنین کمک کند تا به حداکثر پتانسیل خود برسد. علاوه بر این، پروتکل دارویی که برای تحریک تخمک‌گذاری استفاده می‌شود نیز می‌تواند بر کیفیت تخمک‌های به دست آمده و در نتیجه بر کیفیت جنین در IVF تاثیر بگذارد.

راه‌های بهبود کیفیت جنین برای چرخه‌های بعدی

اگر در یک چرخه IVF با جنین‌های کیفیت پایین مواجه شدید، ناامید نشوید. اقدامات متعددی وجود دارد که با مشورت تیم پزشکی خود می‌توانید برای بهبود شانس در چرخه بعدی انجام دهید.

1. بهینه‌سازی سبک زندگی

این اولین و در دسترس‌ترین قدم است. تغییرات سبک زندگی می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر کیفیت تخمک و اسپرم داشته باشد:

• رژیم غذایی سالم: مصرف یک رژیم غذایی سرشار از آنتی‌اکسیدان‌ها (میوه‌ها، سبزیجات رنگارنگ)، چربی‌های سالم (آووکادو، آجیل، روغن زیتون) و پروتئین کافی.
• مدیریت وزن: رسیدن به وزن سالم (BMI بین 19 تا 25). چاقی و کمبود وزن هر دو می‌توانند تعادل هورمونی را به هم زده و بر کیفیت گامت‌ها تاثیر منفی بگذارند.
• ترک سیگار و الکل: سیگار و الکل سموم قدرتمندی هستند که استرس اکسیداتیو را در بدن افزایش داده و به DNA تخمک و اسپرم آسیب می‌زنند.
• ورزش منظم و متعادل: ورزش متوسط به بهبود گردش خون و کاهش استرس کمک می‌کند. از ورزش‌های بسیار شدید که می‌تواند برای بدن استرس‌زا باشد، خودداری کنید.
• مدیریت استرس: استرس مزمن می‌تواند بر هورمون‌ها و سلامت کلی بدن تاثیر بگذارد. تکنیک‌هایی مانند یوگا، مدیتیشن و ذهن‌آگاهی می‌توانند مفید باشند.

2. استفاده از مکمل‌ها

تحقیقات نشان داده است که برخی مکمل‌ها می‌توانند با کاهش استرس اکسیداتیو به بهبود کیفیت تخمک و اسپرم کمک کنند. این مکمل‌ها باید حتماً با تجویز پزشک مصرف شوند.

• برای زنان: کوآنزیم Q10 (CoQ10)، DHEA (در موارد خاص و با تجویز)، میو-اینوزیتول (به‌ویژه در بیماران PCOS) و آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند ویتامین C و E.
• برای مردان: کوآنزیم Q10، سلنیوم، روی (زینک)، ال-کارنیتین و آنتی‌اکسیدان‌ها.

این مکمل‌ها باید حداقل به مدت سه ماه قبل از شروع چرخه IVF مصرف شوند تا بتوانند بر چرخه کامل تولید اسپرم و رشد فولیکول تاثیر بگذارند.

3. تکنیک‌های پیشرفته آزمایشگاهی

اگر دلایل کیفیت پایین جنین همچنان ادامه داشت، کلینیک شما ممکن است استفاده از تکنیک‌های پیشرفته‌تری را پیشنهاد دهد:

• آزمایش ژنتیکی قبل از لانه‌گزینی (PGT-A): این آزمایش برای بررسی ناهنجاری‌های کروموزومی در جنین‌های بلاستوسیست استفاده می‌شود. PGT-A به انتخاب جنین‌های ژنتیکی سالم (Euploid) برای انتقال کمک می‌کند و می‌تواند شانس لانه‌گزینی را افزایش و خطر سقط را کاهش دهد. این روش به خصوص برای زنان با سن بالا یا سابقه سقط مکرر مفید است.
• PICSI (Physiological ICSI): در این روش، اسپرم‌هایی که توانایی اتصال به هیالورونان (ماده‌ای طبیعی در اطراف تخمک) را دارند، برای تزریق انتخاب می‌شوند. این اسپرم‌ها معمولاً بالغ‌تر و دارای آسیب DNA کمتری هستند.
• کشت جنین در انکوباتورهای تایم‌لپس (Time-Lapse): این انکوباتورهای پیشرفته مجهز به دوربین هستند و به جنین‌شناسان اجازه می‌دهند رشد جنین را به صورت مداوم و بدون نیاز به خارج کردن آن از محیط پایدار انکوباتور، مشاهده کنند. این کار اطلاعات ارزشمندی در مورد الگوی رشد جنین (مورفوکینتیک) فراهم می‌کند و به انتخاب بهترین جنین برای انتقال کمک می‌کند.

سوالات متداول در مورد گرید بندی جنین

1. آیا انتقال دو جنین با کیفیت متوسط بهتر از انتقال یک جنین با کیفیت عالی است؟

این یک تصمیم پیچیده است که به عوامل زیادی از جمله سن مادر، سابقه درمان و سیاست کلینیک بستگی دارد. امروزه، با پیشرفت تکنیک‌ها و افزایش شانس موفقیت، گرایش جهانی به سمت انتقال یک جنین (Single Embryo Transfer - SET) با کیفیت بالا است تا از خطرات بارداری چندقلویی (مانند زایمان زودرس و وزن کم نوزاد) جلوگیری شود. انتقال دو جنین ممکن است در شرایط خاص، مانند سن بالای مادر یا شکست‌های مکرر قبلی، توصیه شود.

2. آیا جنین فریز شده کیفیت خود را از دست می‌دهد؟

با استفاده از روش‌های نوین انجماد مانند “ویتروفیکاسیون” (انجماد شیشه‌ای)، نرخ بقای جنین‌ها پس از ذوب شدن بسیار بالا (بیش از 95%) است. مطالعات نشان داده‌اند که جنین‌های فریز شده کیفیت خود را حفظ می‌کنند و شانس موفقیت در چرخه‌های انتقال جنین منجمد (FET) اغلب با چرخه‌های تازه برابری می‌کند و حتی گاهی به دلیل آمادگی بهتر رحم، بالاتر است.

3. آیا ممکن است یک جنین با گرید پایین از نظر ژنتیکی سالم باشد؟

بله، کاملاً ممکن است. همانطور که گفته شد، گریدبندی یک ارزیابی ظاهری است. یک جنین ممکن است به دلیل استرس متابولیکی موقت، ظاهری نامطلوب (مثلاً فرگمنتاسیون بالا) داشته باشد اما از نظر کروموزومی کاملاً سالم (Euploid) باشد. این جنین‌ها در صورت انتقال به یک رحم پذیرنده، شانس لانه‌گزینی و رشد طبیعی را دارند. آزمایش PGT-A تنها راه برای اطمینان از سلامت کروموزومی جنین است.

4. بعد از چند روز از انتقال جنین بلاستوسیست، تست بارداری مثبت می‌شود؟

لانه‌گزینی جنین بلاستوسیست معمولاً 1 تا 3 روز پس از انتقال (معادل روز 6 تا 8 پس از لقاح) شروع می‌شود. هورمون بارداری (hCG) پس از شروع لانه‌گزینی در خون ترشح می‌شود. آزمایش خون بارداری (Beta-hCG) معمولاً 9 تا 12 روز پس از انتقال جنین انجام می‌شود تا نتیجه‌ای قابل اعتماد به دست آید. انجام تست‌های خانگی زودتر از این موعد ممکن است نتایج منفی کاذب ایجاد کند و توصیه نمی‌شود.

جمع‌بندی

درک مفهوم کیفیت جنین در IVF و سیستم گرید بندی جنین (A, B, C) به شما این امکان را می‌دهد تا در فرآیند درمان خود مشارکت فعال‌تری داشته باشید. گرید جنین یک ابزار مفید و مهم برای پیش‌بینی شانس موفقیت است، اما هرگز نباید به عنوان یک حکم قطعی در نظر گرفته شود. به یاد داشته باشید که هر جنین، صرف نظر از گرید ظاهری‌اش، یک شانس بالقوه برای بارداری است. بسیاری از نوزادان سالم حاصل از IVF، از جنین‌هایی با گرید متوسط متولد شده‌اند.

مهم‌ترین رویکرد، همکاری نزدیک با تیم پزشکی، پرسیدن سوالات و بررسی تمام گزینه‌های موجود برای بهینه‌سازی شانس موفقیت در چرخه فعلی یا بعدی است. تمرکز بر عواملی که قابل کنترل هستند، مانند بهبود سبک زندگی و مدیریت استرس، می‌تواند تاثیر مثبتی بر کل فرآیند داشته باشد و شما را یک قدم به هدفتان نزدیک‌تر کند.