روش IVF یا IUI: کدام روش درمان ناباروری برای شما مناسبتر است؟

پیمودن مسیر درمان ناباروری پر فراز و نشیب، مملو از امید، اضطراب و تصمیمگیریهای حیاتی است. برای زوجهای بسیاری که با چالش نازایی روبرو هستند، درک گزینههای درمانی موجود، اولین و مهمترین قدم به سوی تحقق رویای فرزندآوری است. در میان انبوهی از روشهای کمک باروری (ART)، دو نام بیش از سایرین شنیده میشود: تلقیح داخل رحمی (IUI) و لقاح آزمایشگاهی (IVF). اما کدام یک از این مسیرها برای شما مناسبتر است؟
پیش از آنکه به مقایسه روشهای درمانی بپردازیم، ضروری است که با مفاهیم پایهای باروری و دلایل بروز مشکلات آن آشنا شویم. درک این مفاهیم، به فهم بهتر منطق پشت هر یک از روشهای درمان نازایی کمک شایانی میکند.
نقش حیاتی تخمک گذاری در فرآیند بارداری
تخمک گذاری، فرآیند ماهانهای است که طی آن یک تخمک بالغ از تخمدان آزاد میشود. این رویداد، نقطه کانونی چرخه قاعدگی و شرط لازم برای وقوع بارداری طبیعی است. اگر تخمک آزاد شده در لوله فالوپ توسط اسپرم بارور شود و جنین حاصل بتواند در دیواره رحم لانهگزینی کند، بارداری آغاز میشود. هرگونه اختلال در فرآیند تخمک گذاری، یکی از شایعترین دلایل ناباروری در زنان محسوب میشود. به همین دلیل، بخش بزرگی از پروتکلهای درمان ناباروری بر تحریک و کنترل دقیق تخمک گذاری متمرکز است.
علل شایع ناباروری: عوامل زنانه و مردانه
ناباروری یک مسئله یکطرفه نیست و میتواند ناشی از عوامل مرتبط با هر یک از زوجین یا ترکیبی از هر دو باشد. شناسایی دقیق علت، کلید انتخاب مؤثرترین روش درمانی است.
عوامل ناباروری در زنان:
- اختلالات تخمک گذاری: شرایطی مانند سندرم تخمدان پلیکیستیک (PCOS)، نارسایی زودرس تخمدان و اختلالات هورمونی میتوانند منجر به تخمک گذاری نامنظم یا عدم تخمک گذاری شوند.
- مشکلات لولههای رحمی (فالوپ): انسداد یا آسیب دیدن لولههای فالوپ، که مسیر انتقال تخمک و اسپرم هستند، میتواند مانع از لقاح شود. این آسیبها اغلب ناشی از عفونتهای لگنی، آندومتریوز یا جراحیهای قبلی است.
- مشکلات رحمی یا دهانه رحم: ناهنجاریهای ساختاری رحم، فیبرومها، پولیپها یا مشکلات مربوط به مخاط دهانه رحم میتوانند در فرآیند لانهگزینی جنین یا حرکت اسپرم اختلال ایجاد کنند.
- آندومتریوز: رشد بافت داخلی رحم در خارج از آن، میتواند بر عملکرد تخمدانها، لولهها و رحم تأثیر منفی بگذارد.
- افزایش سن: با افزایش سن زنان، کیفیت و کمیت تخمکها به طور طبیعی کاهش مییابد که این امر شانس بارداری را کم میکند و یکی از دلایل اصلی روی آوردن به درمان ناباروری است.
عوامل ناباروری در مردان:
- مشکلات تولید یا عملکرد اسپرم: تعداد کم اسپرم (الیگواسپرمی)، تحرک ضعیف اسپرم (آستنواسپرمی) یا شکل غیرطبیعی اسپرم (تراتواسپرمی) از شایعترین علل ناباروری مردانه هستند.
- مشکلات مربوط به انتقال اسپرم: انسداد در مجاری انزالی، مشکلات ژنتیکی، یا آسیبهای فیزیکی میتواند مانع از خروج اسپرم شود.
- واریکوسل: تورم وریدهای بیضه که میتواند دمای آن را افزایش داده و بر کیفیت اسپرم تأثیر منفی بگذارد.
- عوامل محیطی و سبک زندگی: قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خاص، مصرف سیگار و الکل، و چاقی مفرط همگی میتوانند بر سلامت اسپرم مؤثر باشند.
در حدود 10 تا 20 درصد موارد، با وجود انجام تمام بررسیها، هیچ دلیل مشخصی برای ناباروری یافت نمیشود که به آن “ناباروری با علت نامشخص” میگویند.
تلقیح داخل رحمی (IUI)؛ اولین روش در مسیر درمان های کمک باروری
تلقیح داخل رحمی یا IUI، یکی از اولین و کمتهاجمیترین روشهای درمان ناباروری است که برای بسیاری از زوجها به عنوان خط اول درمان پیشنهاد میشود.
IUI چیست و چگونه عمل میکند؟
IUI یک روش لقاح مصنوعی است که در آن، اسپرمهای شسته و آمادهشده مستقیماً در زمان تخمک گذاری به داخل حفره رحم تزریق میشوند. هدف از این کار، افزایش تعداد اسپرمهای باکیفیت و متحرکی است که به لولههای فالوپ میرسند و در نتیجه، افزایش شانس لقاح تخمک است. این فرآیند، موانع طبیعی مانند مخاط دهانه رحم را دور میزند و مسیر اسپرم را کوتاهتر میکند.
منظور از اسپرمهای شستهشده در روش IUI، جدا کردن اسپرمهای سالم و فعال از سایر اجزای مایع منی است.
این فرآیند به این دلایل ضروری است:
- حذف اجزای مضر: مایع منی حاوی موادی مانند سلولهای مرده، سلولهای التهابی و پروستاگلاندینها است. تزریق مستقیم این مواد به رحم میتواند باعث انقباضات شدید و دردناک شود.
- افزایش غلظت اسپرمهای سالم: با حذف اسپرمهای غیرفعال یا مرده، غلظت اسپرمهای با کیفیت و متحرک افزایش مییابد. این کار شانس باروری را به شکل چشمگیری بیشتر میکند.
نحوه شستوشوی اسپرم
این فرآیند معمولاً در آزمایشگاه و به روشهای مختلفی انجام میشود:
- روش گریز از مرکز (Density Gradient) در این روش، نمونه مایع منی روی لایههایی از محلول با غلظتهای مختلف قرار داده میشود. سپس نمونه را در دستگاهی به نام سانتریفیوژ میچرخانند. اسپرمهای سالم و سنگینتر از این لایهها عبور کرده و در پایین لوله جمع میشوند، در حالی که سایر اجزا در بالا باقی میمانند.
- روش شناوری (Swim-up) در این روش، نمونه مایع منی را در یک محیط کشت ویژه (محیط کشت Ham's F-10: یکی از پرکاربردترین محیطهای کشت است که با آلبومین سرم انسانی (HSA) تکمیل میشود) قرار میدهند. اسپرمهای سالم و متحرک به سمت بالای محیط شناور میشوند و از سایر اجزا جدا میشوند. سپس این اسپرمها برای تزریق جمعآوری میشوند.
در نهایت، اسپرمهای سالم و آمادهشده در حجم کمتری از یک مایع مخصوص قرار میگیرند و برای تزریق داخل رحم آماده میشوند.
چه کسانی کاندیدای مناسبی برای IUI هستند؟
روش IUI برای همه زوجها مناسب نیست. این روش معمولاً در شرایط زیر توصیه میشود:
- ناباروری با علت نامشخص: زمانی که آزمایشها دلیل روشنی برای نازایی نشان نمیدهند.
- فاکتور خفیف ناباروری مردانه: در مواردی که تعداد یا تحرک اسپرمها اندکی پایینتر از حد نرمال است.
- مشکلات دهانه رحم: وجود مخاط غلیظ در دهانه رحم یا سایر مشکلات فیزیکی که مانع عبور اسپرم میشود.
- اختلالات تخمک گذاری: برای زنانی که با مصرف دارو تخمک گذاری میکنند.
- آندومتریوز خفیف: در مراحل اولیه بیماری.
- مشکلات انزال یا نعوظ.
یک پیشنیاز حیاتی برای انجام IUI، باز بودن حداقل یکی از لولههای فالوپ زن است.
مراحل IUI قدم به قدم
فرآیند IUI معمولاً طی یک چرخه قاعدگی انجام میشود و شامل مراحل زیر است:
- تحریک تخمدان (اختیاری اما رایج): اغلب پزشک داروهای باروری خوراکی (مانند کلومیفن سیترات) یا تزریقی (مانند گنادوتروپینها) را برای تحریک رشد یک یا چند فولیکول بالغ تجویز میکند.
- زمانبندی تخمک گذاری: هنگامی که فولیکولها به اندازه مناسب رسیدند، یک تزریق هورمونی (معمولاً hCG) برای تحریک آزادسازی نهایی تخمک (تخمک گذاری) انجام میشود. IUI معمولاً 24 تا 36 ساعت پس از این تزریق برنامهریزی میشود.
- آمادهسازی نمونه اسپرم: در روز عمل، همسر نمونه اسپرم را ارائه میدهد. در آزمایشگاه، طی فرآیندی به نام “شستشوی اسپرم”، اسپرمهای سالم و متحرک از مایع منی و اسپرمهای بیکیفیت جدا میشوند.
- انجام تلقیح: این مرحله بسیار ساده و سریع است و شبیه به تست پاپ اسمیر است. پزشک با استفاده از یک کاتتر بسیار نازک و انعطافپذیر، نمونه اسپرم آمادهشده را از طریق دهانه رحم به داخل حفره رحم تزریق میکند. این فرآیند معمولاً بدون درد است و چند دقیقه طول میکشد.
- دوره انتظار و تست بارداری: پس از عمل، بیمار مدت کوتاهی استراحت کرده و سپس میتواند به فعالیتهای روزمره خود بازگردد. حدود دو هفته بعد، آزمایش خون برای بررسی وقوع بارداری انجام میشود.
نظارت بر فرآیند تحریک تخمدان
پزشک برای اطمینان از اثربخشی داروها و جلوگیری از عوارض، این چرخه را به دقت کنترل میکند:
- سونوگرافی واژینال: برای مشاهده و اندازهگیری رشد فولیکولها انجام میشود. هنگامی که فولیکولها به اندازه مناسب (معمولاً 18 تا 20 میلیمتر) رسیدند، مرحله بعدی آغاز میشود.
- آزمایش خون: برای بررسی سطح هورمونها (بهویژه استروژن) انجام میشود تا زمان مناسب برای تزریق هورمون نهایی مشخص شود.
هزینه IUI
هزینه درمان ناباروری با روش IUI به مراتب کمتر از IVF است. این هزینه شامل ویزیتهای پزشک، سونوگرافیها، داروهای تحریک تخمدان، هزینه آمادهسازی اسپرم و هزینه خود عمل تلقیح میشود.
درصد موفقیت IUI به عوامل متعددی از جمله سن زن، علت ناباروری، و کیفیت اسپرم بستگی دارد. به طور کلی، شانس موفقیت در هر دوره IUI بین 10 تا 20 درصد متغیر است. پزشکان معمولاً انجام 3 تا 4 دوره IUI را پیش از رفتن به سراغ روشهای پیشرفتهتر مانند IVF توصیه میکنند.
لقاح آزمایشگاهی (IVF)؛ موفق ترین روش درمان ناباروری
لقاح آزمایشگاهی یا IVF، پیشرفتهترین و موفقترین روش درمان ناباروری موجود است که انقلابی در حوزه پزشکی تولید مثل ایجاد کرده است.
IVF چیست و چه تفاوتی با IUI دارد؟
IVF یک فرآیند پیچیدهتر است که در آن، لقاح تخمک و اسپرم در خارج از بدن و در محیط آزمایشگاه انجام میشود. در این روش، تخمکها پس از تحریک دارویی از تخمدانها استخراج شده، در آزمایشگاه با اسپرم همسر لقاح داده میشوند و جنین یا جنینهای حاصل، پس از چند روز رشد، به داخل رحم مادر منتقل میشوند.
تفاوت اصلی با IUI در این است که در IUI لقاح داخل بدن اتفاق میافتد، اما در IVF لقاح خارج از بدن (In Vitro به معنای “در آزمایشگاه”) صورت میگیرد. این ویژگی به IVF اجازه میدهد تا بر موانع جدیتری مانند انسداد لولههای فالوپ یا فاکتور شدید ناباروری مردانه غلبه کند.
چه کسانی به سراغ IVF میروند؟
IVF معمولاً برای زوجهایی در نظر گرفته میشود که با چالشهای پیچیدهتری روبرو هستند یا از روشهای سادهتر نتیجه نگرفتهاند:
- انسداد یا آسیب شدید لولههای فالوپ: شایعترین دلیل برای انجام IVF.
- فاکتور شدید ناباروری مردانه: تعداد بسیار کم اسپرم، تحرک بسیار ضعیف یا شکلهای غیرطبیعی شدید که IUI را بیاثر میکند. در این موارد میتوان از روش میکرواینجکشن (ICSI) در کنار IVF استفاده کرد.
- نارسایی زودرس تخمدان یا کاهش شدید ذخیره تخمدان.
- شکست مکرر در دورههای IUI.
- آندومتریوز شدید.
- ناباروری با علت نامشخص پس از امتحان کردن سایر روشها.
- نیاز به استفاده از تخمک یا جنین اهدایی.
- نیاز به تشخیص ژنتیکی پیش از لانهگزینی (PGD/PGT) برای جلوگیری از انتقال بیماریهای ژنتیکی.
- افزایش سن مادر (معمولاً بالای 38-40 سال).
مراحل IVF : قدم به قدم
فرآیند درمان ناباروری با IVF طولانیتر، پرهزینهتر و از نظر فیزیکی و احساسی پرتنشتر از IUI است.
1) تحریک کنترلشده تخمدان
این مرحله شبیه به IUI است اما با دوزهای بالاتر و داروهای تزریقی قویتر انجام میشود تا به جای یک یا دو تخمک، تعداد زیادی تخمک (معمولاً 8 تا 15 عدد) به طور همزمان بالغ شوند. این فرآیند حدود 8 تا 14 روز طول میکشد و با سونوگرافیهای مکرر و آزمایش خون برای کنترل سطح هورمونها همراه است.
داروهای اصلی مورد استفاده در IVF به سه دسته تقسیم میشوند:
گنادوتروپینها (داروهای تحریککننده فولیکول)این داروها، هورمونهای FSH و LH هستند که به صورت تزریقی تجویز میشوند و مستقیماً تخمدانها را برای رشد چندین فولیکول تحریک میکنند. این مرحله معمولاً حدود 8 تا 12 روز به طول میانجامد.
- FSH خالص: مانند Gonal-F یا این هورمون نقش اصلی را در رشد فولیکولها دارد.
- HMG گنادوتروپینهای یائسگی انسانی ترکیبی از FSH و LH است.
این داروها برای کنترل چرخه طبیعی بدن و جلوگیری از تخمکگذاری زودهنگام استفاده میشوند. اگر تخمکگذاری قبل از زمان مناسب برای جمعآوری تخمکها اتفاق بیفتد، کل چرخه IVF با شکست مواجه میشود.
- آنتاگونیستهای GnRH مانند ستروتاید (Cetrotide) و اورگالوتران (Orgalutran) این داروها به سرعت هورمونهای FSH و LH را سرکوب میکنند و از ترشح ناگهانی LH که باعث تخمکگذاری میشود، جلوگیری میکنند.
- آگونیستهای GnRH مانند سوپرفکت (Superfact) و سینافکت (Cinnafact) این داروها ابتدا یک افزایش ناگهانی در ترشح هورمونها ایجاد کرده و سپس به تدریج باعث سرکوب کامل آنها میشوند. این روش به پزشک اجازه میدهد که کنترل دقیقتری بر روی زمان تخمکگذاری داشته باشد.
2) عمل تخمککشی (پانکچر)
هنگامی که فولیکولها به بلوغ کافی رسیدند، یک تزریق نهایی (trigger shot) برای آمادهسازی تخمکها انجام میشود.
آمپول hCG این آمپول حاوی هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی (hCG) است که عملکردی مشابه هورمون LH دارد. تزریق آن باعث بلوغ نهایی تخمکها و آزاد شدن آنها در یک بازه زمانی دقیق (معمولاً حدود 36 ساعت پس از تزریق) میشود. این زمانبندی دقیق برای برداشت تخمک (عمل پانکچر) حیاتی است.
آگونیست GnRH در برخی پروتکلها، به جای hCG از آگونیستهای GnRH برای آزادسازی تخمک استفاده میشود، که این کار به ویژه در زنانی که در معرض خطر سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) هستند، مناسبتر است.
حدود 34 تا 36 ساعت بعد از تزریق نهایی، عمل تخمککشی تحت بیهوشی سبک یا آرامبخشی عمیق انجام میشود. پزشک با هدایت سونوگرافی واژینال، یک سوزن نازک را از دیواره واژن عبور داده و مایع داخل فولیکولها را که حاوی تخمکهاست، استخراج میکند.
3) لقاح در آزمایشگاه
در همان روز، نمونه اسپرم از همسر گرفته و آمادهسازی میشود. سپس جنینشناس، تخمکها و اسپرمها را در ظرف مخصوصی کنار هم قرار میدهد تا لقاح به طور طبیعی انجام شود (IVF کلاسیک) یا در موارد ناباروری شدید مردانه، یک اسپرم سالم را مستقیماً به داخل هر تخمک تزریق میکند (روش ICSI).
4) رشد و کشت جنین
تخمکهای بارور شده که اکنون “جنین” نامیده میشوند، برای 3 تا 5 روز در انکوباتورهای پیشرفته کشت داده میشوند. در این مدت، جنینشناسان رشد و تقسیم سلولی آنها را به دقت زیر نظر دارند.
5) نتقال جنین به رحم
این مرحله، یک فرآیند ساده و بدون درد است که نیازی به بیهوشی ندارد. پزشک یک یا چند جنین با بهترین کیفیت را با استفاده از یک کاتتر نازک از طریق دهانه رحم به داخل حفره رحم منتقل میکند. تعداد جنینهای منتقل شده به سن زن، کیفیت جنینها و سابقه درمانی او بستگی دارد.
6) انجماد جنینهای اضافی
جنینهای باکیفیت باقیمانده میتوانند برای استفاده در چرخههای آینده منجمد شوند که این امر شانس کلی بارداری از یک دوره تخمککشی را افزایش میدهد.
7) دوره انتظار و تست بارداری
مشابه IUI، حدود 10 تا 14 روز پس از انتقال جنین، آزمایش خون برای تأیید بارداری انجام میشود.
هزینه IVF
هزینه درمان ناباروری با روش IVF به طور قابل توجهی بالاتر از IUI است. این هزینه شامل داروهای گرانقیمت تحریک تخمدان، هزینه عمل تخمککشی و بیهوشی، هزینههای آزمایشگاه جنینشناسی (شامل ICSI در صورت نیاز) و هزینه انتقال جنین است.
درصد موفقیت IVF
درصد موفقیت IVF نیز به مراتب بالاتر از IUI است و به همین دلیل به عنوان “استاندارد طلایی” درمان ناباروری شناخته میشود. شانس موفقیت در هر دوره IVF به شدت به سن زن وابسته است. برای مثال، برای زنان زیر 35 سال، نرخ تولد زنده در هر دوره میتواند به 30 تا 40 درصد یا حتی بیشتر برسد، در حالی که این رقم برای زنان بالای 42 سال به کمتر از 10 درصد کاهش مییابد.
مقایسه جامع IUI و IVF؛ کدام مسیر برای شماست؟
اکنون که با جزئیات هر دو روش آشنا شدیم، میتوانیم آنها را در یک جدول کنار هم قرار دهیم تا تصمیمگیری برایتان سادهتر شود.
ویژگی |
تلقیح داخل رحمی |
لقاح آزمایشگاهی |
ماهیت روش |
لقاح داخل بدن بیمار |
لقاح خارج از بدن (در آزمایشگاه) |
میزان تهاجم |
کمتهاجمی (بدون نیاز به بیهوشی) |
تهاجمی (شامل عمل جراحی تخمککشی با بیهوشی) |
طول دوره درمان |
کوتاهتر (حدود 2 هفته در یک چرخه) |
طولانیتر(معمولاً 4 تا 6 هفته) |
داروهای مصرفی |
دوز کمتر، اغلب خوراکی یا تزریقی سبک |
دوز بالا، داروهای تزریقی متعدد و قوی |
هزینه |
به مراتب پایینتر |
بسیار بالاتر |
درصد موفقیت |
پایینتر (10تا 20 درصد در هر دوره) |
بالاتر(بسته به سن، 20 تا 40 درصد در هر دوره) |
کاندیدای اصلی |
ناباروری نامشخص، فاکتور مردانه خفیف، مشکلات دهانه رحم |
انسداد لولهها، فاکتور مردانه شدید، سن بالا، شکست سایر روشها |
ریسک چندقلویی |
متوسط (بسته به تعداد فولیکولها) |
بالا اما قابل کنترل (بسته به تعداد جنینهای منتقل شده) |
کنترل بر فرآیند |
کمتر (لقاح به شانس بستگی دارد) |
بسیار بالا (لقاح و کیفیت جنین قابل مشاهده و انتخاب است) |
IVF یا IUI کدام برای شما مناسب تر است؟
انتخاب بین IUI و IVF یک تصمیم صرفاً پزشکی نیست، بلکه جنبههای مالی، عاطفی و شخصی را نیز در بر میگیرد. در اینجا به چند فاکتور کلیدی اشاره میکنیم که باید با مشورت پزشک خود در نظر بگیرید:
تشخیص دقیق علت ناباروری
این مهمترین عامل است. اگر لولههای فالوپ شما مسدود است، IUI گزینهای برای شما نیست. اگر همسرتان دچار ناباروری شدید مردانه است، IVF به همراه ICSI محتملترین راه حل است.
سن
سن، به خصوص سن زن، یک فاکتور تعیینکننده است. با افزایش سن، زمان اهمیت بیشتری پیدا میکند. برای یک زن 30 ساله با ناباروری نامشخص، شروع با چند دوره IUI منطقی است. اما برای یک زن 39 ساله، ممکن است پزشک توصیه کند که مستقیماً به سراغ IVF برود تا از زمان باقیمانده و کیفیت بهتر تخمکها حداکثر استفاده را ببرد.
ملاحظات مالی
هزینه درمان ناباروری یک واقعیت انکارناپذیر است. بودجه شما نقش مهمی در تصمیمگیری ایفا میکند. برخی زوجها ترجیح میدهند ابتدا روش کمهزینهتر IUI را امتحان کنند، در حالی که برخی دیگر ممکن است پسانداز کرده و مستقیماً برای IVF که شانس موفقیت بالاتری دارد، اقدام کنند.
تحمل فیزیکی و عاطفی
سفر درمان ناباروری میتواند از نظر روحی و جسمی فرسایشی باشد. IVF به دلیل نیاز به تزریقات روزانه، سونوگرافیهای مکرر، عمل جراحی و دوره انتظار پرتنش، فشار بیشتری را به زوجین تحمیل میکند. باید آمادگی خود را برای تحمل این فشارها بسنجید.
نتیجهگیری
هیچ پاسخ واحد و درستی برای پرسش “IUI یا IVF؟” وجود ندارد. بهترین روش درمان ناباروری برای شما، روشی است که با شرایط پزشکی، مالی و شخصی شما بیشترین تطابق را داشته باشد. IUI میتواند یک نقطه شروع عالی، کمهزینه و کمتهاجمی برای بسیاری از زوجها باشد. در مقابل، IVF یک راه حل قدرتمند و بسیار مؤثر برای غلبه بر چالشهای پیچیدهتر نازایی است.