آزواسپرمی (فقدان اسپرم)، بررسی جامع علل و راهکار های درمان

ناباروری همواره یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های خانواده‌های ایرانی بوده و مردان نقش حیاتی در باروری مشترک دارند. در این میان، آزواسپرمی یا فقدان کامل اسپرم در مایع منی، به عنوان یکی از شدیدترین انواع اختلالات ناباروری مردان شناخته می‌شود که اگر زود تشخیص داده نشود، می‌تواند چالش‌های پیچیده‌ای در مسیر فرزندآوری ایجاد کند. امروزه با پیشرفت تکنولوژی‌های پزشکی، آگاهی کامل درباره آزواسپرمی و روش‌های درمان ناباروری از اهمیت بالایی برخوردار است.

آزواسپرمی چیست؟

آزواسپرمی به حالتی گفته می‌شود که در نمونه‌ مایع منی مرد هیچگونه اسپرمی یافت نمی‌شود. این مشکل بر اساس آمارهای جهانی حدود 1 تا 2 درصد کل جمعیت مردان و 10 تا 15 درصد مراجعان به کلینیک‌های درمان ناباروری را شامل می‌شود. برخلاف سایر اختلالات، در این وضعیت اسپرم به طور کامل غایب است و نیازمند تشخیص‌های تخصصی و درمان‌های پیشرفته‌تر خواهد بود.

انواع آزواسپرمی

برای انتخاب بهترین درمان ناباروری، باید نوع آزواسپرمی به‌درستی شناسایی شود:

آزواسپرمی انسدادی  (Obstructive Azoospermia)

در این نوع، بیضه‌ها اسپرم تولید می‌کنند اما مجاری انتقال اسپرم (مانند اپیدیدیم، وازدفران یا مجرای انزال) دچار انسداد هستند. شایع‌ترین علت‌ها شامل عفونت‌ها، ضربه، جراحی، ناهنجاری‌های مادرزادی یا وازکتومی است.

آزواسپرمی غیرانسدادی  (Non-Obstructive Azoospermia)

در این حالت، مشکل اصلی در خود بیضه‌ها یا مسیر تولید اسپرم است؛ به بیان دیگر، یا سلول‌های زایا وجود ندارند، یا اختلال در تقسیم سلولی و بلوغ اسپرم وجود دارد. علل ژنتیکی، مشکلات هورمونی، شیمی‌درمانی، رادیوتراپی و برخی بیماری‌های نادر در این گروه قرار دارند.

دلایل و عوامل ایجاد آزواسپرمی

عوامل ژنتیکی

• ریزحذف‌های کروموزومی در کروموزوم  Y
• سندرم کلاین‌فلتر
• موتاسیون‌های ژنی اختصاصی

عوامل هورمونی

اختلال در محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-بیضه باعث اختلال در تولید اسپرم می‌شود. مشکلات در سطوح  FSH، LH، تستوسترون، پرولاکتین یا هورمون‌های تیروئیدی، بایستی با آزمایشات تخصصی سنجیده شود.

عفونت‌ها و ضربه‌ها

• اوریون، سل بیضه، عفونت‌های باکتریایی یا ویروسی
• جراحی‌های لگنی و بیضه
• ضربه مستقیم یا جراحی فتق

عوامل محیطی و دارویی

• مصرف داروهای شیمی‌درمانی، اشعه، سوءمصرف استروئیدهای آنابولیک
• تماس شغلی با مواد شیمیایی، فلزات سنگین، سموم و گرمای مفرط
• سبک زندگی ناسالم، سوءتغذیه و چاقی

علائم و نشانه‌های آزواسپرمی

در اغلب موارد آزواسپرمی بدون علامت خاصی است و مردان فقط پس از چندین ماه یا سال ناتوانی در باروری متوجه آن می‌شوند. با این حال برخی علائم می‌توانند نشانه هشدار باشند، از جمله:

• کاهش حجم مایع منی یا انزال خشک
• درد، تورم یا تغییر شکل بیضه
• کاهش میل جنسی یا مشکلات نعوظ
• رشد غیر طبیعی موهای بدن (علت هورمونی)
• سابقه جراحی‌های ناحیه تناسلی یا لگنی

فرآیند تشخیص آزواسپرمی؛ گام به گام

شرح حال و معاینه بالینی تخصصی

پزشک در جلسه اول با دریافت شرح حال دقیق، بررسی سابقه بیماری‌ها، جراحی‌ها، مصرف دارو و تاریخچه خانوادگی، مسیر تشخیص را هدفمند می‌کند. معاینه فیزیکی اندازه، قوام و محل بیضه، وجود توده یا واریکوسل، بررسی ناهنجاری‌های مادرزادی، و معاینه پروستات را شامل می‌شود.

آزمایش مایع منی (اسپرموگرام)

حداقل دو بار آزمایش مایع منی با رعایت شرایط استاندارد باید انجام شود. فقدان کامل اسپرم در هر دو نمونه، تایید اولیه آزواسپرمی خواهد بود.

بررسی آزمایشگاهی هورمون‌ها

ارزیابی  FSH، LH، تستوسترون و پرولاکتین جهت تفکیک علل هورمونی از انسدادی اهمیت زیادی دارد.

تصویربرداری و سونوگرافی

سونوگرافی داپلر بیضه‌ها جهت تشخیص توده، واریکوسل یا اختلالات ساختاری مجاری مفید است.  MRI ناحیه لگن و پروستات نیز گاه تجویز می‌شود.

آزمایش‌های ژنتیک و کروموزوم

برای رد علل ژنتیکی به ویژه در موارد آزواسپرمی غیرانسدادی، کاریوتایپ و بررسی ژن SRY و مناطق حذف شده در Y (AZF) انجام می‌شود.

نمونه‌برداری با سوزن از بیضه  (Testicular Biopsy)

در موارد پیچیده، با بیوپسی، حضور سلول‌های زایا، بلوغ ناقص، بلوک تقسیم سلولی یا فقدان کامل سلول‌ها ارزیابی خواهد شد.

روش‌های تخصصی درمان در بیماران مبتلا به آزواسپرمی

بر اساس نوع و علت آزواسپرمی، مسیر درمان ناباروری متفاوت است:

درمان آزواسپرمی انسدادی

در صورت انسداد قابل اصلاح، درمان شامل جراحی بازکردن مجاری (وازووازوستومی یا وازواپیدیدیموستومی) خواهد بود. موفقیت این جراحی‌ها به تجربه جراح و مدت زمان انسداد بستگی دارد.

اگر امکان بازکردن مجاری وجود نداشته باشد، استخراج اسپرم از بیضه یا اپیدیدیم  TESE، PESA، MESA، TESA  انجام و با روش‌های باروری آزمایشگاهی  IVF یا ICSI  لقاح صورت می‌گیرد.

TESA (Testicular Sperm Aspiration)

• روش انجام: یک سوزن نازک به داخل بیضه وارد می‌شود و با استفاده از سرنگ، مقداری از بافت بیضه و مایعات آن به بیرون کشیده می‌شود. این روش بدون نیاز به برش جراحی بزرگ و معمولاً تحت بی‌حسی موضعی انجام می‌شود.
• کاربرد: برای یافتن اسپرم در مردان با آزواسپرمی غیر انسدادی (Non-Obstructive Azospermia)، که در آن تولید اسپرم کاهش یافته است، یا در آزواسپرمی انسدادی (Obstructive Azospermia) که در آن مسیر خروج اسپرم مسدود است، کاربرد دارد.
• مزایا: کم‌تهاجمی است و زمان بهبودی کوتاهی دارد.

TESE (Testicular Sperm Extraction)

• روش انجام: یک برش کوچک در کیسه بیضه ایجاد می‌شود و مقداری از بافت بیضه (بیوپسی) برداشته می‌شود. سپس این بافت زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود تا اسپرم‌ها از آن استخراج شوند.
• کاربرد: این روش در مقایسه با TESA ، تهاجمی‌تر اما دقیق‌تر است. از TESE اغلب زمانی استفاده می‌شود که   TESA  ناموفق بوده یا در موارد آزواسپرمی غیر انسدادی که تولید اسپرم تنها در بخش‌های کوچکی از بیضه صورت می‌گیرد.
• مزایا: شانس بیشتری برای یافتن اسپرم در مردان با آزواسپرمی شدید و غیر انسدادی دارد.

PESA (Percutaneous Epididymal Sperm Aspiration)

• روش انجام: یک سوزن نازک از طریق پوست کیسه بیضه به درون اپیدیدیم وارد می‌شود و مایعات حاوی اسپرم از آن به بیرون کشیده می‌شود. این روش نیز بدون برش جراحی و تحت بی‌حسی موضعی انجام می‌شود.
• کاربرد: برای مردان مبتلا به آزواسپرمی انسدادی که اسپرم در بیضه‌هایشان تولید می‌شود اما به دلیل انسداد در اپیدیدیم یا مجاری دیگر، نمی‌تواند به مایع منی وارد شود.
• مزایا: کم‌تهاجمی، سریع و با عوارض جانبی کمی همراه است.

MESA (Microsurgical Epididymal Sperm Aspiration)

• روش انجام: یک برش در کیسه بیضه ایجاد می‌شود و با استفاده از میکروسکوپ جراحی پیشرفته، اپیدیدیم نمایان می‌شود. سپس یک برش کوچک در اپیدیدیم ایجاد شده و مایعات حاوی اسپرم از داخل آن جمع‌آوری می‌شود.
• کاربرد: این روش نیز مانند PESA برای آزواسپرمی انسدادی استفاده می‌شود.
• مزایا: به دلیل استفاده از میکروسکوپ، پزشک می‌تواند رگ‌های خونی را بهتر تشخیص دهد و از آسیب به بافت‌ها جلوگیری کند. این روش معمولاً اسپرم‌های با کیفیت و تعداد بیشتری را به دست می‌آورد که برای فریز کردن و استفاده‌های بعدی مناسب‌تر هستند. همچنین شانس آسیب به اپیدیدیم کمتر است.

درمان آزواسپرمی غیرانسدادی

اصلاح اختلالات هورمونی با دارو  FSH، GnRH، آنتی استروژن‌ها، درمان بیماری‌های زمینه‌ای، اصلاح سبک زندگی و مصرف ویتامین‌ها گام نخست است. اگر سلول‌های زایا در بیوپسی یافت شود، استخراج مستقیم اسپرم از بافت بیضه و تلقیح آزمایشگاهی (ICSI) پیشنهاد می‌شود. در موارد نادر فقدان کامل سلول زایا (Sertoli Cell Only) ، تنها راهکار، استفاده از اسپرم اهدایی یا فرزندخواندگی است.

درمان کمکی و مکمل

مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها، ویتامین‌های E و C ، کوآنزیم Q10، روی، سلنیوم و مکمل‌های تغذیه‌ای و همچنین ترک عوامل مخرب مانند سیگار و الکل، در بهبود نسبی کیفیت و امکان استخراج اسپرم موثر است.

موفقیت درمان در بیماران مبتلا به آزواسپرمی چقدر است؟

میزان موفقیت درمان ناباروری در بیماران با آزواسپرمی بستگی مستقیم به نوع (انسدادی یا غیرانسدادی)، سن، کیفیت بیضه، پاسخ به درمان هورمونی و تجربه تیم درمانی دارد. در آزواسپرمی انسدادی، شانس باروری با IVF/ICSI و استخراج اسپرم نزدیک به افراد سالم است. اما در نوع غیرانسدادی، بسته به وجود سلول‌های زایا و کیفیت اسپرم، میزان موفقیت متغیر است (به طور میانگین 30 تا 40 درصد).

نقش فناوری های جدید در آینده درمان آزواسپرمی

پیشرفت‌های بی‌وقفه در زمینه سلول‌های بنیادی، ژن‌درمانی، بانک اسپرم، فریز اسپرم و تخمک، کشف مارکرهای ژنتیکی جدید، درمان‌های دارویی نوین و تولید آزمایش‌های دقیق‌تر، نوید آینده‌ای روشن برای بیماران مبتلا به آزواسپرمی و افزایش شانس موفقیت درمان ناباروری را می‌دهد.

هزینه تشخیص و درمان ناباروری در بیماران با آزواسپرمی

• آزمایش مایع منی و آزمایش هورمونی: 500 تا 2 میلیون تومان
• آزمایش ژنتیک: 3 تا 10 میلیون تومان
• سونوگرافی و تصویربرداری: 1 تا 3 میلیون تومان
• جراحی استخراج اسپرم   TESE، PESA  : 20 تا تا 40 میلیون تومان
• درمان‌های دارویی: 5 تا 15 میلیون تومان در هر دوره

نکات کلیدی برای بیماران و خانواده‌ها

• مراجعه به مراکز ناباروری معتبر و دارای مجوز رسمی وزارت بهداشت
• انجام آزمایش‌ها فقط در آزمایشگاه‌های تخصصی و تحت نظر اورولوژیست یا متخصص ناباروری
• پرهیز از درمان‌های غیرعلمی، سنتی یا تبلیغات کاذب
• توجه به سلامت روان، مشاوره روانشناسی و حمایت خانواده
• پرس‌وجوی دقیق درباره درصد موفقیت مرکز، هزینه‌ها و گزینه‌های کمک باروری

مقایسه درمان ناباروری در ایران با کشورهای پیشرفته

مراکز ناباروری ایران با وجود محدودیت‌های مالی و بیمه‌ای، جزو پیشرفته‌ترین و ارزان‌ترین کشورهای منطقه در اجرای IVF، ICSI و استخراج اسپرم هستند. دسترسی به پزشکان فوق تخصص، تجهیزات نوین و نرخ موفقیت رقابتی، ایران را مقصد مناسب درمان برای بیماران آزواسپرمیک کرده است.

سوالات متداول درباره آزواسپرمی و درمان ناباروری

1. آیا آزواسپرمی همیشه غیر قابل درمان است؟

خیر؛ بسیاری از موارد انسدادی یا هورمونی با درمان مناسب یا کمک باروری، منجر به فرزندآوری می‌شود. حتی در موارد غیرانسدادی، شانس موفقیت با تکنولوژی‌های جدید بالا رفته است.

2. آیا آزواسپرمی ارثی است؟

برخی انواع ژنتیکی آزواسپرمی قابلیت انتقال به نسل بعدی دارند و نیازمند مشاوره ژنتیک است.

3. آیا هر مرد نابارور به معنی آزواسپرمی است؟

خیر؛ آزواسپرمی تنها یکی از دلایل ناباروری مردان است. بسیاری اختلالات باروری به تعداد پایین اسپرم، اختلال حرکتی یا ناهنجاری شکل مربوط‌اند.

4. اگر اسپرم وجود نداشته باشد، امکان پدر شدن هست؟

در نوع انسدادی با جراحی و در نوع غیرانسدادی، با استخراج مستقیم اسپرم حتی به تعداد بسیار کم و روش‌های کمک باروری، در بسیاری از موارد امکان پدر شدن وجود دارد.

جمع‌بندی

آزواسپرمی پایان راه فرزندآوری نیست. آگاهی، تشخیص به‌موقع، بهره‌گیری از روش‌های علمی و تیم تخصصی می‌تواند شانس باروری را بهبود بخشد. اگر شما یا اطرافیانتان با این چالش مواجه هستید، با اعتماد به علم روز و پزشکان متخصص، مطمئن باشید راه‌های امیدبخش فراوانی پیش‌روی شماست. هرگز از پرسش و پیگیری علمی برای رسیدن به آرزوی پدرشدن دست نکشید.