میکرواینجکشن (ICSI) چیست؟ | امیدی برای اسپرم‌های ضعیف

حسین واثقی مهر 14، 1404

میکرواینجکشن (ICSI) یا تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم، یک تکنیک آزمایشگاهی پیشرفته است که در آن یک اسپرم سالم به طور مستقیم به داخل سیتوپلاسم (مرکز) یک تخمک بالغ تزریق می‌شود تا لقاح صورت گیرد. این روش که پاسخی قدرتمند به چالش‌های پیچیده باروری است، به ویژه به عنوان یک راهکار انقلابی برای درمان ناباروری شدید مردان شناخته می‌شود و امیدی تازه برای زوج‌هایی فراهم کرده است که پیش از این شانس کمی برای فرزندآوری داشتند.

بسیاری از افراد با شنیدن نام IVF، تصویری کلی از لقاح آزمایشگاهی در ذهن دارند، اما ممکن است ندانند که ICSI یکی از زیرشاخه‌های تخصصی و بسیار مؤثر آن است. درک اینکه عمل ایکسی چیست و چه تفاوتی با IVF استاندارد دارد، به زوج‌ها کمک می‌کند تا با آگاهی کامل در مسیر درمان قدم بگذارند و بدانند چرا ممکن است این روش برای آن‌ها بهترین گزینه باشد. این مقاله به صورت جامع، تمام جنبه‌های میکرواینجکشن، از مراحل انجام تا درصد موفقیت و هزینه‌ها را پوشش می‌دهد.

چرا میکرواینجکشن (ICSI) به وجود آمد؟

در روش IVF استاندارد، تخمک‌ها و تعداد زیادی اسپرم (حدود 50 تا 100 هزار) در یک ظرف آزمایشگاهی کنار هم قرار داده می‌شوند تا بهترین و قوی‌ترین اسپرم به طور طبیعی راه خود را به داخل تخمک پیدا کند و آن را بارور سازد. این فرآیند، شبیه‌سازی طبیعی لقاح در محیط آزمایشگاه است. اما اگر اسپرم‌ها به دلیل تعداد کم، تحرک ضعیف یا شکل غیرطبیعی، توانایی نفوذ به دیواره تخمک را نداشته باشند، IVF استاندارد به لقاح موفق منجر نخواهد شد.

اینجا بود که نیاز به یک راهکار مداخله‌گرایانه‌تر احساس شد. ICSI دقیقاً برای غلبه بر این مانع طراحی شده است. در این تکنیک، جنین‌شناس با استفاده از میکروسکوپ‌های بسیار قدرتمند و سوزن‌های فوق‌العاده ظریف، مرحله “انتخاب طبیعی” را دور می‌زند و با انتخاب بهترین اسپرم از نظر شکل و تحرک، آن را مستقیماً به قلب تخمک تزریق می‌کند. این مداخله هدفمند، شانس بارور شدن تخمک را به شدت افزایش می‌دهد.

تفاوت ICSI با IVF استاندارد چیست؟

برای درک بهتر، باید بدانیم که تفاوت ICSI با IVF صرفاً در یک مرحله کلیدی و حیاتی است: نحوه لقاح تخمک. سایر مراحل، از تحریک تخمک‌گذاری در زن تا انتقال جنین به رحم، در هر دو روش کاملاً یکسان هستند.

• در IVF استاندارد (Conventional IVF): اسپرم‌ها و تخمک‌ها در یک محیط کشت با هم رها می‌شوند و لقاح به صورت “طبیعی” در آزمایشگاه اتفاق می‌افتد. این روش به توانایی ذاتی اسپرم برای نفوذ به تخمک وابسته است.
• در میکرواینجکشن (ICSI): جنین‌شناس یک اسپرم را انتخاب کرده و آن را به صورت مکانیکی به داخل تخمک تزریق می‌کند. این روش به توانایی اسپرم برای نفوذ به تخمک وابسته نیست.

به طور خلاصه، ICSI یک مرحله تخصصی اضافی در فرآیند IVF است که برای غلبه بر فاکتورهای ناباروری مردانه یا موارد دیگر که لقاح را دشوار می‌کنند، به کار گرفته می‌شود. امروزه بسیاری از کلینیک‌های ناباروری، به دلیل افزایش شانس لقاح، ICSI را حتی در مواردی که فاکتور مردانه شدید نیست، به عنوان روش استاندارد خود به کار می‌برند.

چه کسانی کاندیدای اصلی میکرواینجکشن (ICSI) هستند؟

اگرچه ICSI یک تکنیک قدرتمند است، اما برای همه زوج‌ها ضروری نیست. پزشک متخصص پس از بررسی کامل آزمایش‌های تشخیص ناباروری، این روش را معمولاً در شرایط زیر توصیه می‌کند.

1. درمان ناباروری شدید مردان

این اصلی‌ترین و شایع‌ترین دلیل استفاده از ICSI است. زمانی که نتایج آزمایش اسپرموگرام (آنالیز اسپرم) یک یا چند مورد از مشکلات زیر را نشان دهد، میکرواینجکشن بهترین گزینه خواهد بود:

• اولیگواسپرمی (Oligospermia): تعداد بسیار کم اسپرم.
• آستنواسپرمی (Asthenospermia): تحرک ضعیف یا عدم تحرک اسپرم‌ها.
• تراتواسپرمی (Teratospermia): درصد بالای اسپرم با شکل غیرطبیعی.
• آزواسپرمی (Azoospermia): عدم وجود اسپرم در مایع منی. در این حالت، اسپرم از طریق روش‌های جراحی مانند PESA (آسپیراسیون از اپیدیدیم) یا TESE (بیوپسی از بافت بیضه) به دست می‌آید و سپس برای ICSI استفاده می‌شود.

2. سابقه شکست در IVF استاندارد

زوج‌هایی که در سیکل‌های قبلی IVF، علی‌رغم کیفیت خوب تخمک و اسپرم، با شکست لقاح (Fertilization Failure) یا درصد لقاح بسیار پایین مواجه شده‌اند، کاندیدای اصلی برای استفاده از میکرواینجکشن در تلاش بعدی خود هستند.

3. استفاده از تخمک یا اسپرم منجمد شده

تخمک‌ها پس از فرآیند انجماد و ذوب شدن، ممکن است دیواره خارجی‌شان (Zona Pellucida) کمی سخت‌تر شود. استفاده از ICSI در این موارد تضمین می‌کند که اسپرم به راحتی از این سد عبور کرده و به لقاح موفق منجر شود. این موضوع در مورد اسپرم‌های منجمد شده با کیفیت پایین نیز صادق است.

4. انجام تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی (PGD/PGT)

زمانی که نیاز به انجام آزمایش‌های ژنتیکی روی جنین‌ها قبل از انتقال به رحم باشد، استفاده از ICSI ضروری است. در این روش، چون فقط یک اسپرم به داخل تخمک تزریق می‌شود، خطر چسبیدن اسپرم‌های اضافی به پوسته خارجی جنین (که می‌تواند نتایج آزمایش ژنتیکی را مخدوش کند) از بین می‌رود.

5. ناباروری با علت ناشناخته

در برخی زوج‌ها، با وجود طبیعی بودن تمام آزمایش‌ها، بارداری اتفاق نمی‌افتد. در این موارد، ممکن است یک مشکل پنهان در سطح مولکولی در تعامل بین اسپرم و تخمک وجود داشته باشد. استفاده از ICSI می‌تواند بر این مانع ناشناخته غلبه کند و شانس بارداری را افزایش دهد.

مراحل انجام ICSI

فرآیند میکرواینجکشن یک حاصل فرایند دقیق و هماهنگ بین تخصص پزشک و مهارت جنین‌شناس است. مراحل انجام ICSI در آزمایشگاه پس از آماده‌سازی زوجین (تحریک تخمک‌گذاری در زن و جمع‌آوری نمونه اسپرم) به شرح زیر است.

مرحله 1: تحریک تخمک‌گذاری و عمل پانکچر (تخمک‌کشی)

این مرحله کاملاً مشابه IVF استاندارد است. خانم به مدت 10 تا 12 روز داروهای هورمونی تزریقی دریافت می‌کند تا تخمدان‌ها به جای یک تخمک، تعداد بیشتری تخمک بالغ تولید کنند. سپس طی یک عمل سرپایی کوتاه به نام پانکچر یا تخمک‌کشی، تخمک‌ها از تخمدان‌ها خارج می‌شوند.

مرحله 2: آماده‌سازی تخمک‌ها

تخمک‌ها پس از جمع‌آوری، توسط جنین‌شناس در آزمایشگاه بررسی می‌شوند. سلول‌های کومولوس که اطراف تخمک را احاطه کرده‌اند، با استفاده از یک آنزیم به آرامی برداشته می‌شوند. این کار دو هدف دارد: اول، به جنین‌شناس اجازه می‌دهد بلوغ تخمک را ارزیابی کند (فقط تخمک‌های بالغ یا MII برای ICSI مناسب هستند) و دوم، سطح تخمک را برای تزریق آماده می‌کند.

مرحله 3: آماده‌سازی و انتخاب بهترین اسپرم

همزمان با تخمک‌کشی، نمونه اسپرم از آقا دریافت می‌شود. این نمونه در آزمایشگاه با روش‌های خاصی شستشو و پردازش می‌شود تا اسپرم‌های سالم و متحرک از سایر اجزا جدا شوند. سپس جنین‌شناس با استفاده از میکروسکوپی با بزرگنمایی بسیار بالا (تا 400 برابر)، نمونه را به دقت بررسی می‌کند و برای هر تخمک، یک اسپرم با بهترین شکل (مورفولوژی) و تحرک را انتخاب می‌کند.

مرحله 4: تزریق اسپرم به تخمک (میکرواینجکشن)

این حساس‌ترین بخش فرآیند است. جنین‌شناس با استفاده از ابزارهای میکرومانیپولاسیون (ابزارهای رباتیک بسیار دقیق) کار را آغاز می‌کند:

1. یک پیپت نگهدارنده، تخمک بالغ را به آرامی در جای خود ثابت نگه می‌دارد.
2. اسپرم انتخاب شده به داخل یک سوزن شیشه‌ای بسیار ظریف و تیز (سوزن تزریق) کشیده می‌شود.
3. جنین‌شناس با مهارتی مثال‌زدنی، سوزن را از دیواره خارجی تخمک (Zona Pellucida) عبور داده و پس از ورود به سیتوپلاسم، اسپرم را به آرامی در مرکز تخمک تخلیه می‌کند.
4. سوزن با احتیاط خارج می‌شود و این فرآیند برای تمام تخمک‌های بالغ تکرار می‌شود.

مرحله 5: رشد جنین و انتقال به رحم

تخمک‌های تزریق شده در انکوباتورهای ویژه‌ای قرار می‌گیرند که شرایط رحم را شبیه‌سازی می‌کنند. حدود 16 تا 18 ساعت بعد، جنین‌شناس آن‌ها را برای علائم لقاح (وجود دو پیش‌هسته) بررسی می‌کند. جنین‌های تشکیل شده به مدت 3 تا 5 روز در آزمایشگاه به رشد خود ادامه می‌دهند. در نهایت، یک یا دو جنین با بالاترین کیفیت انتخاب شده و طی یک فرآیند ساده و بدون درد، به داخل رحم مادر منتقل می‌شوند.

درصد موفقیت میکرواینجکشن 

درصد موفقیت در هر سیکل درمانی به عوامل متعددی بستگی دارد و ارائه یک عدد ثابت برای همه غیرممکن است. با این حال، می‌توان عوامل کلیدی مؤثر بر آن را بررسی کرد.

اولاً، موفقیت خودِ میکرواینجکشن در بارور کردن تخمک بسیار بالاست. به طور متوسط، حدود 70 تا 85 درصد از تخمک‌های بالغی که تحت ICSI قرار می‌گیرند، با موفقیت بارور می‌شوند. این آمار نشان‌دهنده کارایی فوق‌العاده این تکنیک در غلبه بر موانع لقاح است.

اما لقاح موفق تنها قدم اول است. درصد موفقیت نهایی که منجر به بارداری و تولد نوزاد زنده می‌شود، به شدت تحت تأثیر عوامل زیر است:

• سن زن: این مهم‌ترین فاکتور است. با افزایش سن زن، کیفیت تخمک‌ها کاهش می‌یابد که می‌تواند بر کیفیت جنین و شانس لانه‌گزینی آن تأثیر منفی بگذارد. شانس موفقیت برای زنان زیر 35 سال به مراتب بالاتر است.
• کیفیت جنین: جنین‌هایی که به مرحله بلاستوسیست (روز پنجم) می‌رسند و از نظر ظاهری کیفیت بالایی دارند، شانس بیشتری برای لانه‌گزینی موفق دارند.
• علت اصلی ناباروری: اگرچه ICSI مشکل اسپرم را حل می‌کند، اما مشکلات دیگر مانند کیفیت پایین تخمک یا مشکلات رحمی همچنان می‌توانند بر نتیجه تأثیر بگذارند.
• تخصص کلینیک و آزمایشگاه: مهارت جنین‌شناس، کیفیت تجهیزات آزمایشگاه و پروتکل‌های درمانی کلینیک نقش حیاتی در نتیجه نهایی دارند.

به طور کلی، نرخ تولد زنده به ازای هر سیکل انتقال جنین با استفاده از ICSI، بسته به سن زن، می‌تواند بین 30 تا 50 درصد یا حتی بیشتر در کلینیک‌های پیشرو باشد.

هزینه میکرواینجکشن (ICSI) در ایران

هزینه میکرواینجکشن یکی از دغدغه‌های اصلی زوج‌هاست. این هزینه شامل چندین بخش مجزا است و می‌تواند بسته به شهر، مرکز درمانی و نیازهای فردی هر زوج متغیر باشد.

اجزای اصلی تشکیل‌دهنده هزینه میکرواینجکشن عبارتند از:

1. هزینه‌های دارویی: بخش قابل توجهی از هزینه مربوط به داروهای هورمونی تحریک تخمک‌گذاری است که بسته به دوز و نوع داروها (ایرانی یا خارجی) متفاوت است.
2. هزینه عمل پانکچر (تخمک‌کشی): شامل هزینه اتاق عمل، بیهوشی و دستمزد تیم پزشکی.
3. هزینه آزمایشگاه جنین‌شناسی: این بخش شامل هزینه انجام خود فرآیند ICSI، کشت جنین و دستمزد تیم جنین‌شناسی است. این هزینه معمولاً کمی بیشتر از IVF استاندارد است.
4. هزینه انتقال جنین: هزینه مربوط به فرآیند انتقال جنین به رحم.
5. هزینه فریز (انجماد) جنین: اگر جنین‌های اضافی با کیفیت خوب وجود داشته باشد، می‌توان آن‌ها را برای استفاده در آینده منجمد کرد که هزینه جداگانه‌ای دارد.

در سال 1404، مجموع این هزینه‌ها در مراکز دولتی و خصوصی متفاوت است. خوشبختانه، در سال‌های اخیر پوشش بیمه‌های پایه و تکمیلی برای خدمات درمان ناباروری افزایش یافته است. توصیه می‌شود زوج‌ها قبل از شروع درمان، در مورد جزئیات پوشش بیمه‌ای خود و سقف تعهدات آن تحقیق کنند.

آیا ICSI خطری برای کودک دارد؟

این یکی از رایج‌ترین نگرانی‌های والدین است. دهه‌ها تحقیق و میلیون‌ها کودکی که از طریق ICSI در سراسر جهان متولد شده‌اند، نشان داده است که این روش یک تکنیک ایمن و مؤثر است. مطالعات گسترده نشان نداده‌اند که ICSI به خودی خود باعث افزایش قابل توجه خطر نقایص مادرزادی در مقایسه با جمعیت عمومی یا حتی IVF استاندارد شود.

با این حال، باید به دو نکته توجه داشت. اول اینکه، برخی از علل ناباروری شدید مردان (مانند مشکلات ژنتیکی خاص) ممکن است به پسران منتقل شوند. دوم، هر بارداری، چه به صورت طبیعی و چه با روش‌های کمک‌باروری، با ریسک اندکی از ناهنجاری‌های مادرزادی همراه است. مشاوره ژنتیک قبل از شروع درمان می‌تواند به زوج‌ها در درک این خطرات و تصمیم‌گیری آگاهانه کمک کند.

سوالات متداول در مورد میکرواینجکشن

1. آیا می‌توان با وجود آزواسپرمی (صفر بودن اسپرم) با ICSI بچه‌دار شد؟

بله، این یکی از بزرگترین دستاوردهای ICSI است. در مردان مبتلا به آزواسپرمی انسدادی یا غیرانسدادی، می‌توان با روش‌های جراحی مانند TESE (برداشتن نمونه از بافت بیضه)، اسپرم را مستقیماً از محل تولید آن به دست آورد. حتی اگر تعداد اسپرم‌های به دست آمده بسیار کم باشد، می‌توان از آن‌ها برای بارور کردن تخمک‌ها از طریق میکرواینجکشن استفاده کرد.

2. آیا درد عمل ICSI بیشتر از IVF است؟

خیر. احساس درد یا ناراحتی برای بیمار در هر دو روش کاملاً یکسان است. تفاوت ICSI با IVF صرفاً در محیط آزمایشگاه رخ می‌دهد و هیچ تأثیری بر تجربه بیمار در مراحل تخمک‌کشی یا انتقال جنین ندارد. هر دو فرآیند از نظر بیمار دقیقاً مشابه هستند.

3. آیا برای انتخاب جنسیت می‌توان از ICSI استفاده کرد؟

ICSI به خودی خود ابزاری برای انتخاب جنسیت نیست. اما این روش پیش‌نیاز اصلی برای انجام آزمایش تشخیص ژنتیکی پیش از لانه‌گزینی (PGT-A) است. در این آزمایش، از جنین‌های تشکیل شده (که با ICSI ایجاد شده‌اند) نمونه‌برداری می‌شود و کروموزوم‌های آن‌ها، از جمله کروموزوم‌های جنسی (X و Y)، بررسی می‌شوند. سپس می‌توان جنین با جنسیت مورد نظر را برای انتقال به رحم انتخاب کرد.

4. اگر تعداد تخمک‌های به دست آمده کم باشد، باز هم ICSI انجام می‌شود؟

بله، حتی اگر فقط یک تخمک با کیفیت خوب به دست آید، می‌توان از ICSI برای بارور کردن آن استفاده کرد. در چنین شرایطی که هر تخمک از اهمیت بالایی برخوردار است، استفاده از میکرواینجکشن منطقی‌تر است تا اطمینان حاصل شود که شانس لقاح به حداکثر می‌رسد و تخمک ارزشمند به دلیل ناتوانی اسپرم در نفوذ، از دست نمی‌رود.

نتیجه‌گیری

میکرواینجکشن (ICSI) بیش از یک تکنیک آزمایشگاهی است؛ این روش نماد امید و پیشرفت در علم باروری است. ICSI با دور زدن موانع فیزیکی لقاح، به طور خاص برای زوج‌هایی که با درمان ناباروری شدید مردان دست و پنجه نرم می‌کنند، درهای جدیدی را گشوده است. تفاوت اصلی آن با IVF استاندارد در نحوه ورود اسپرم به تخمک است؛ یک مداخله دقیق و هدفمند که شانس لقاح موفق را به حداکثر می‌رساند. اگرچه هزینه میکرواینجکشن و پیچیدگی فرآیند ممکن است دلهره‌آور به نظر برسد، اما درصد موفقیت بالای آن در بارورسازی تخمک‌ها و نتایج درخشانش در طول دهه‌ها، آن را به یکی از ارزشمندترین ابزارها در جعبه‌ابزار درمان ناباروری تبدیل کرده است. در نهایت، تصمیم برای استفاده از این روش باید با مشورت دقیق با یک تیم پزشکی متخصص و بر اساس شرایط منحصر به فرد هر زوج گرفته شود.