بررسی حرکت و شکل اسپرم نرمال

عرفان زارع مهر 02، 1404

در دهه‌های اخیر با افزایش آگاهی عمومی و پیشرفت چشمگیر علوم پزشکی، درمان ناباروری با روش های متعددی امکان پذیر شده است. ناباروری دیگر یک تابو یا چالش بدون درمان نیست؛ اما همچنان فهم دقیق عوامل موثر در باروری، کلید انتخاب بهترین راهکارهای تشخیص ناباروری و سپس درمان‌ ناباروری است. در این میان، بررسی حرکت اسپرم و مورفولوژی اسپرم به عنوان دو شاخص اساسی، نقشی غیرقابل انکار در تشخیص و موفقیت درمان ناباروری مردان دارند.

حرکت اسپرم چیست؟

حرکت اسپرم (Sperm Motility) به توانایی اسپرم‌ها در شنا کردن فعال و پیش‌رونده در مسیر رسیدن به تخمک اطلاق می‌شود. این حرکت، لازمه عبور اسپرم از محیط اسیدی واژن، مخاط سرویکس، حفره رحم و لوله‌های رحمی است تا سرانجام به تخمک برسد و فرایند لقاح را رقم بزند. کاهش حرکت یا کندی اسپرم‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل ناباروری مردان است.

مورفولوژی اسپرم چیست؟

مورفولوژی اسپرم (Sperm Morphology) بیانگر شکل ظاهری، ساختار و سلامت فیزیکی هر اسپرم است. استانداردهای سازمان جهانی بهداشت (WHO) بیان می‌کند که اسپرم طبیعی باید سری بیضی‌شکل، قطور و کشیده، قطعه میانی سالم و دمی بلند و یکنواخت داشته باشد. اختلالات ساختاری، مانند سرهای دوتایی، دم شکسته یا قطعه میانی ضخیم، منجر به کاهش توانایی اسپرم در حرکت و لقاح می‌شود. کیفیت اسپرم بر اساس این دو فاکتور (حرکت و شکل) تعریف می‌شود.

روش‌های تشخیص حرکت اسپرم و مورفولوژی اسپرم

آنالیز مایع منی (Semen Analysis)

پایه‌ای‌ترین و پرکاربردترین روش تشخیص ناباروری در مردان، انجام آزمایش مایع منی است. این آزمایش که معمولاً پس از 2 تا 5 روز پرهیز جنسی انجام می‌گیرد، تعداد، درصد تحرک، مورفولوژی و سایر پارامترهای اسپرم را بررسی می‌کند. شاخص‌های اصلی مورد ارزیابی شامل:

• تعداد کل اسپرم در هر میلی‌لیتر
• درصد اسپرم‌های با حرکت رو به جلو (Progressive Motility)
• درصد اسپرم‌های با مورفولوژی نرمال (Normal Morphology)

براساس استاندارد WHO، اگر درصد حرکت رو به جلو بالای 32٪ و مورفولوژی طبیعی بالای 4٪ باشد، وضعیت مناسبی از نظر حرکت اسپرم و کیفیت اسپرم محسوب می‌شود.

تست‌های پیشرفته حرکتی اسپرم

در سال‌های اخیر با پیشرفت تکنولوژی، تست‌های رایانه‌ای مانند CASA (Computer Assisted Sperm Analysis) دقت آنالیز حرکت و شکل اسپرم را به طور چشمگیری افزایش داده‌اند. این تست‌ها نه‌تنها سرعت و دقت بالایی دارند، بلکه پارامترهایی چون سرعت حرکت، زاویه جهش و تناوب حرکت دم را نیز بررسی می‌کنند.

• سرعت حرکت

سرعت حرکت یکی از مهم‌ترین شاخص‌های عملکردی اسپرم است CASA .می‌تواند انواع مختلف سرعت را اندازه‌گیری کند:

• VSL (Straight-Line Velocity) سرعت خطی اسپرم، یعنی سرعت حرکت اسپرم از نقطه شروع تا نقطه پایانی در یک خط مستقیم. این پارامتر به ارزیابی کارایی حرکت رو به جلوی اسپرم کمک می‌کند.
• VAP (Average Path Velocity) سرعت اسپرم در یک مسیر میانگین‌گیری شده. این پارامتر، مسیر واقعی حرکت اسپرم را در نظر می‌گیرد و از انحناهای کوچک مسیر صرف‌نظر می‌کند.
• VCL (Curvilinear Velocity) سرعت اسپرم در مسیر واقعی و پیچیده حرکت. این پارامتر بالاترین میزان سرعت را نشان می‌دهد، زیرا تمام انحناها و حرکات جانبی اسپرم را در نظر می‌گیرد.
• زاویه جهش (Angle of Heading)

این پارامتر انحراف اسپرم از مسیر مستقیم را نشان می‌دهد. اسپرم‌های سالم باید حرکت مستقیم و رو به جلویی داشته باشند. زاویه جهش به ما می‌گوید که اسپرم چقدر در مسیر خود منحرف می‌شود و این انحراف می‌تواند نشان‌دهنده نقص در حرکت دم باشد.

• تناوب حرکت دم (Tail Beat Frequency)

تناوب حرکت دم به تعداد ضربان‌های دم در هر ثانیه اشاره دارد. یک اسپرم سالم باید فرکانس ضربان دم مشخصی داشته باشد تا بتواند به طور موثر حرکت کند. CASA با بررسی حرکات دم، فرکانس آن را اندازه‌گیری می‌کند. این پارامتر می‌تواند به تشخیص نقص در عملکرد میتوکندری (بخش میانه اسپرم) کمک کند، زیرا انرژی لازم برای حرکت دم توسط میتوکندری‌ها تأمین می‌شود.

برخی از آزمایشگاه‌ها بر اساس داده‌های تحقیقاتی داخلی خود، محدوده نرمالی را برای این پارامترها تعیین کرده‌اند. به عنوان مثال، برخی از مقادیر معمول که در تحقیقات مختلف مشاهده شده‌اند به شرح زیر است:

• VCL سرعت منحنی: معمولاً در محدوده 40-60 میکرومتر بر ثانیه
• VSL سرعت خطی: معمولاً در محدوده 25-45 میکرومتر بر ثانیه
• VAP سرعت مسیر میانگین: معمولاً در محدوده 35-55 میکرومتر بر ثانیه
• BCF تناوب ضربان دم: معمولاً در محدوده 10-20 هرتز

آزمایش‌های عملکردی و DNA اسپرم

در مردانی که نتایج آنالیز کلاسیک مشکل خاصی نشان نمی‌دهد، اما همچنان با ناباروری مواجه‌اند، انجام تست‌های تکمیلی نظیر  Fragmentation DNA  یا آزمایش قطعه‌قطعه شدن DNA اسپرم، می‌تواند اطلاعات ارزشمندی درباره سلامت ژنتیکی سلول‌های جنسی ارائه دهد.

تفسیر نتایج DNA Fragmentation : نتایج به صورت درصدی (DFI) گزارش می‌شوند:

• DFI پایین - کمتر از 15 درصد: احتمال بارداری طبیعی بالا است.
• DFI متوسط -30 درصد: ممکن است شانس بارداری طبیعی کاهش یابد و احتمال سقط بیشتر شود.
• DFI بالا - بیش از 30 درصد: شانس بارداری طبیعی بسیار پایین است و احتمال شکست در روش‌های کمک‌باروری و سقط‌های مکرر بالا است. در این شرایط، پزشک ممکن است روش‌هایی مانند ICSI یا استفاده از آنتی‌اکسیدان‌ها را توصیه کند.

عوامل موثر بر حرکت اسپرم و مورفولوژی

علل داخلی و ژنتیکی

• اختلالات هورمونی (تستوسترون پایین، اختلالات محور هیپوفیز ـ بیضه)
• ژنتیک (نقصات کروموزومی، بیماری کلاین‌فلتر، اختلالات ساختار دم اسپرم)
• بیماری‌های همراه (دیابت، بیماری‌های تیروئیدی، واریکوسل)

علل محیطی و سبک زندگی

• مصرف دخانیات و الکل
• مواجهه با سموم محیطی، فلزات سنگین و مواد شیمیایی شغلی
• چاقی، کم‌تحرکی و افزایش دمای بیضه
• تغذیه ناسالم و کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی مهم مثل ویتامین C، ویتامین E، روی، سلنیوم

تاثیر عفونت‌ها و داروها

عفونت‌های موضعی (مانند اپیدیدیمیت یا اورکیت)، استفاده از داروهای شیمی‌درمانی، برخی آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضدافسردگی می‌توانند به طور موقت یا دائم حرکت و کیفیت اسپرم را کاهش دهند.

درمان ناباروری مردان با اختلال حرکت اسپرم و مورفولوژی اسپرم

درمان‌های دارویی و تغذیه‌ای

در مردانی با کاهش متوسط حرکت اسپرم یا مورفولوژی اسپرم، تغییرات سبک زندگی و تغذیه مناسب اولین قدم درمان است. افزایش مصرف سبزیجات تازه، مغزها، روغن زیتون، ویتامین‌های گروه B، C، D، E و مکمل‌هایی چون کوآنزیم Q10، ال-کارنیتین و آرژنین بهبود محسوسی در عملکرد اسپرم‌ها ایجاد می‌کند.

در برخی موارد، تجویز داروهایی برای بهبود هورمون‌های جنسی (مانند گنادوتروپین‌ها یا کلومیفن سیترات) موثر است.

درمان‌های تخصصی و جراحی

اگر علت اصلی اختلال حرکت اسپرم وجود واریکوسل (اتساع وریدهای بیضه) باشد، جراحی واریکوسلکتومی می‌تواند تا دوبرابر شانس موفقیت در درمان ناباروری را افزایش دهد. در عفونت‌های مزمن، درمان مناسب آنتی‌بیوتیکی تجویز می‌شود.

روش‌های کمک‌باروری (ART)

در مواقعی که حرکت اسپرم و مورفولوژی اسپرم به طور قابل توجهی کاهش یافته یا سایر درمان‌ها بی‌اثر بوده‌اند، استفاده از تکنیک‌های کمک‌باروری توصیه می‌شود:

•  IUI تزریق اسپرم شسته شده به داخل رحم: برای مردان با حرکت ضعیف اسپرم اما تعداد مناسب.
•  IVF لقاح خارج رحمی: زمانی که کیفیت اسپرم بسیار پایین است، تخمک و اسپرم در آزمایشگاه ترکیب می‌شوند.
•  ICSI تزریق تک اسپرم به داخل تخمک: بهترین روش برای مردان با تحرک یا مورفولوژی بسیار پایین یا DNA آسیب‌دیده.

این روش‌ها میزان موفقیت بالاتری را نسبت به درمان‌های سنتی ارائه می‌دهند.

ارتباط حرکت اسپرم و مورفولوژی با موفقیت روش‌های کمک‌باروری

تحقیقات بالینی نشان داده است که حرکت اسپرم و مورفولوژی اسپرم، به طور مستقیم با شانس موفقیت در IUI و IVF در ارتباط‌اند. در مواردی که درصد اسپرم‌های طبیعی و متحرک کمتر از حد استاندارد باشد، احتمال شکست در لقاح افزایش می‌یابد و ضرورت استفاده از ICSI بیشتر می‌شود. برای زوج‌هایی که سابقه شکست‌های مکرر در روش‌های ART دارند، انجام تست‌های پیشرفته‌تر و ارزیابی بیشتر توصیه می‌گردد.

پرسش‌های متداول در رابطه با حرکت اسپرم و مورفولوژی

1. چه زمانی باید آزمایش اسپرم را تکرار کرد؟

در صورت وجود اختلالات معنادار در آزمایش اسپرم و برنامه‌ریزی برای درمان، بهتر است دو تا سه بار با فاصله چند هفته آزمایش تکرار شود تا از صحت یافته‌ها اطمینان حاصل گردد.

2. آیا کمبود ویتامین‌ها و استرس در حرکت اسپرم نقش دارد؟

بله، کمبود ریزمغذی‌ها به خصوص آنتی‌اکسیدان‌ها، و همچنین استرس مزمن، عملکرد سلولی اسپرم‌ها را مختل می‌کند. مدیریت استرس، تغذیه متنوع و ورزش منظم اثربخشی چشمگیری دارد.

3. آیا درمان‌های جدید می‌تواند مشکلات شدید اسپرم را درمان کند؟

با پیشرفت روزافزون علوم و فناوری، حتی مردانی با اختلالات شدید کیفیت اسپرم نیز با استفاده از روش‌های نوین ART مانند ICSI  و درمان‌های هدفمند جدید، شانس پدری خواهند داشت.

4. آیا جراحی واریکوسل برای همه توصیه می‌شود؟

خیر، فقط در مواردی که واریکوسل اثبات شده و با کاهش حرکت اسپرم یا تعداد اسپرم همراه باشد و زوج قصد باروری داشته باشند، جراحی توصیه می‌شود.

5. آیا مصرف مکمل‌ها بدون تجویز پزشک مجاز است؟

مصرف خودسرانه مکمل‌ها ممکن است منجر به مسمومیت یا اختلال عملکرد سایر ارگان‌ها گردد. بهتر است همیشه زیر نظر پزشک متخصص اقدام شود.

توصیه‌های کلیدی برای بهبود حرکت اسپرم و مورفولوژی

• تغذیه متنوع و سرشار از میوه‌ها، سبزیجات، ماهی و پروتئین‌های سالم
• ترک سیگار و مصرف الکل
• انجام ورزش منظم و حفظ وزن ایده‌آل
• دوری از گرما و پوشیدن لباس‌های نخی و آزاد
• مدیریت استرس با تکنیک‌هایی مانند یوگا و مدیتیشن
• معاینه سالانه و مراجعه منظم به پزشک در صورت وجود سابقه ناباروری
• استفاده از مکمل‌های مورد تایید پزشک و بررسی علل پنهان پزشکی

جمع‌بندی

درمان ناباروری وابسته به شناسایی دقیق و درمان مشکلات مربوط به حرکت اسپرم و مورفولوژی اسپرم است. با ارزیابی جامع آزمایشگاهی، تغییر سبک زندگی، بهره‌مندی از فناوری‌های نوین، و پیروی از توصیه‌های علمی، درصد بالایی از مردان می‌توانند به موفقیت در باروری دست یابند. آینده درمان ناباروری با ورود روش‌های ژنی، درمان‌های هدفمند و مشاوره تخصصی، نویدبخش راهکارهای اثربخش‌تر و انسانی‌تر برای همه خانواده‌های مشتاق فرزند خواهد بود.