اسپرم اهدایی در ایران؛ شرایط قانونی، حکم شرعی و جایگزینها
عطا صفرنژاد
02 آذر 1404
خلاصه مقاله را به صورت صوتی گوش کنید
وقتی زوجی با تشخیص قطعی ناباروری مردانه، مانند درمان آزواسپرمی ناموفق، روبرو میشود، جستجو برای راههای جایگزین فرزندآوری آغاز میشود. یکی از اولین گزینههایی که ممکن است به ذهن برسد، استفاده از اسپرم اهدایی است. این مقاله به طور کامل به این سوال میپردازد که آیا اهدای اسپرم در ایران قانونی است و حکم شرعی اسپرم اهدایی چیست. ما به بررسی محدودیت های قانونی، چالشهای مربوط به محرمیت معرفی روش جایگزین اصلی، یعنی «اهدای جنین»، خواهیم پرداخت تا تصویری شفاف از وضعیت موجود برای زوجهای نابارور ترسیم کنیم.
وضعیت اسپرم اهدایی در ایران
پاسخ کوتاه و مستقیم این است: استفاده از اسپرم اهدایی در ایران به صورت رسمی، قانونی و شرعی مجاز نیست. با وجود اینکه تکنولوژی پزشکی برای انجام این کار وجود دارد، قوانین مدنی و نظرات غالب شرعی، استفاده از اسپرم فردی غیر از شوهر قانونی را برای باروری یک زن، جایز نمیدانند. این ممنوعیت ریشه در مسائل پیچیده محرمیت و نسب دارد.
در حالی که در بسیاری از کشورها، بانکهای اسپرم و مراکز اهدای اسپرم به صورت رسمی فعالیت میکنند، در ایران هیچ مرکز معتبری با مجوز رسمی برای این کار وجود ندارد. بنابراین، تبلیغات یا مراکزی که تحت عنوان مراکز اهدای اسپرم در تهران یا شهرهای دیگر فعالیت میکنند، عموماً غیرقانونی و غیرقابل اعتماد هستند. درگیر شدن با این مراکز میتواند خطرات جدی حقوقی، بهداشتی و روانی برای زوجین به همراه داشته باشد.
حکم شرعی اسپرم اهدایی چیست؟
یکی از اصلیترین دلایل ممنوعیت اسپرم اهدایی در ایران، مباحث حکم شرعی آن است. اکثر قریب به اتفاق مراجع تقلید، لقاح با اسپرم مردی دیگر را حرام میدانند. این فتوا بر اساس قواعدی مانند «حفظ انساب» و جلوگیری از اختلاط نسل استوار است.
دیدگاه مراجع تقلید
- نظر اکثر مراجع: تلقیح نطفه مرد بیگانه به زن، حتی با رضایت شوهر، حرام است. فرزندی که از این طریق متولد میشود، به صاحب اسپرم (مرد اهداکننده) و مادری که او را به دنیا آورده، تعلق دارد و هیچ نسبت شرعی با شوهر آن زن نخواهد داشت.
- مسائل شرعی و حقوقی: این عدم نسبت شرعی، مشکلات بزرگی را در آینده ایجاد میکند. مسائلی مانند ارث، محرمیت فرزند با شوهر مادر (که پدر قانونی او محسوب نمیشود) و سایر اعضای خانواده، و حقوق و تکالیف والدین همگی با چالشهای لاینحل روبرو میشوند.
به دلیل همین ابهامات و حرمت شرعی، قانونگذار ایرانی نیز از تصویب قانونی برای مجاز شمردن اهدای اسپرم خودداری کرده است. بنابراین، هرگونه اقدامی در این زمینه، خارج از چارچوب قانون و شرع خواهد بود.
چرا اهدای اسپرم با اهدای تخمک متفاوت است؟
شاید این سوال برای شما پیش بیاید که چرا اهدای تخمک در ایران مجاز است، اما اهدای اسپرم نه. پاسخ در تفاوت نگاه شرعی و حقوقی به نقش مادر و پدر در تعیین نسب است. در مورد اهدای تخمک، فرزندی که متولد میشود از نطفه پدر (شوهر قانونی) است و در رحم مادر (همسر قانونی) رشد میکند. در این حالت، نسب پدری کاملاً مشخص و شرعی است. هرچند در مورد نسب مادری (اینکه مادر، صاحب تخمک است یا صاحب رحم) اختلاف نظرهایی وجود دارد، اما چالش آن به پیچیدگی اسپرم اهدایی نیست.
در مقابل، در اسپرم اهدایی، فرزند هیچ ژن و نسبت بیولوژیکی با پدر خانواده ندارد. این موضوع از دیدگاه قوانین نسب در ایران، بنیان خانواده را با چالش مواجه میکند و به همین دلیل، قانونگذار راه را بر آن بسته است.
خطرات و معایب استفاده از اسپرم اهدایی غیرقانونی
با توجه به غیرقانونی بودن این فرآیند، زوجهایی که به مراکز یا افراد زیرزمینی برای دریافت اسپرم مراجعه میکنند، خود را در معرض خطرات جدی قرار میدهند.
- خطرات بهداشتی و ژنتیکی:
- هیچ تضمینی برای سلامت فرد اهداکننده اسپرم وجود ندارد. این افراد از نظر بیماریهای عفونی (مانند HIV، هپاتیت) و بیماریهای ژنتیکی مورد غربالگریهای استاندارد قرار نمیگیرند.
- ممکن است یک فرد به چندین زوج مختلف اسپرم اهدا کند که این امر خطر ازدواج فرزندان حاصل از یک اهداکننده (خواهر و برادرهای ناتنی) را در آینده به شدت افزایش میدهد.
- مشکلات حقوقی و قانونی:
- فرزند متولد شده از نظر قانونی به شوهر زن تعلق ندارد. این موضوع در گرفتن شناسنامه، ارث و سایر مسائل حقوقی مشکلات عظیمی ایجاد میکند.
- فرد اهداکننده اسپرم، پدر بیولوژیک و قانونی فرزند محسوب میشود و از لحاظ تئوری میتواند در آینده ادعاهایی مبنی بر حضانت یا حقوق پدری داشته باشد.
- عواقب روانی و اجتماعی:
پنهانکاری و زندگی با یک راز بزرگ میتواند فشار روانی سنگینی بر زوجین و در آینده بر فرزند وارد کند.
- کلاهبرداری مالی:
- هزینه اسپرم اهدایی در بازار غیرقانونی هیچ تعرفه مشخصی ندارد و زمینه را برای کلاهبرداری و سوءاستفاده مالی از زوجهای مستاصل فراهم میکند.
اهدای جنین: جایگزین اصلی و قانونی در ایران
با توجه به تمام موانع ذکر شده برای اسپرم اهدایی، سیستم حقوقی و پزشکی ایران یک راهکار کاملاً قانونی، شرعی و شفاف را برای زوجهای نابارور ارائه داده است: اهدای جنین. این روش نه تنها مورد تایید قانونگذار است بلکه از نظر شرعی نیز توسط بسیاری از مراجع تقلید مجاز شمرده شده است.
اهدای جنین چیست و چگونه انجام میشود؟
اهدای جنین فرآیندی است که در آن، یک جنین حاصل از لقاح آزمایشگاهی (IVF) اسپرم و تخمک یک زوج دیگر (که خودشان دوره درمان باروری را طی کرده و جنینهای اضافی دارند) به رحم زن نابارور منتقل میشود.
مراحل اصلی اهدای جنین:
- زوج اهداکننده و زوج گیرنده باید شرایط دریافت اسپرم اهدایی و تخمک (در قالب جنین) را داشته باشند. این شرایط شامل سلامت جسمی و روانی و نداشتن اعتیاد است.
- فرآیند اهدا کاملاً محرمانه و ناشناس است. هویت طرفین برای یکدیگر فاش نمیشود.
- تمام مراحل تحت نظارت یک مرکز درمان ناباروری معتبر و با طی مراحل قانونی و قضایی انجام میشود.
- پس از تایید صلاحیتها، جنین اهدایی در یک چرخه درمانی مشخص به رحم زن گیرنده منتقل میشود.
- در صورت موفقیتآمیز بودن لانه گزینی و بارداری، فرزند متولد شده از نظر قانونی فرزند زوج گیرنده محسوب شده و برای او شناسنامه صادر میشود.
مزایای اهدای جنین نسبت به اسپرم اهدایی
- قانونی و شرعی بودن: اهدای جنین توسط «قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور» مصوب سال 1382 حمایت میشود و از نظر شرعی نیز مجاز است.
- مشخص بودن وضعیت حقوقی: قانون به صراحت وظایف و تکالیف زوجین گیرنده را به عنوان والدین قانونی کودک مشخص کرده و هیچ ابهامی در مورد نسب و ارث وجود ندارد.
- سلامت تضمین شده: جنینهای اهدایی از زوجهای سالمی گرفته میشوند که خود تحت غربالگریهای دقیق پزشکی و ژنتیکی قرار گرفتهاند.
- حمایت روانی و اجتماعی: انجام این فرآیند در یک چارچوب رسمی و شفاف، از زوجین در برابر استرس و فشارهای روانی محافظت میکند.
شرایط دریافت جنین اهدایی
زوجهایی که متقاضی دریافت جنین هستند باید شرایطی را احراز کنند. این شرایط برای اطمینان از تامین منافع عالیه کودک طراحی شده است. شرایط دریافت اسپرم اهدایی در قالب جنین شامل موارد زیر است:
- اثبات ناباروری قطعی: زوجین باید با ارائه مدارک پزشکی معتبر، عدم توانایی در فرزندآوری به روشهای معمول را اثبات کنند. (مثلاً مرد مبتلا به آزواسپرمی غیرقابل درمان و زن نیز دارای مشکل تخمکگذاری باشد یا هر دو نابارور باشند).
- صلاحیت اخلاقی: زوجین نباید سوءپیشینه یا اعتیاد به مواد مخدر داشته باشند.
- سلامت جسمی و روانی: زوجین باید توانایی جسمی و روانی لازم برای نگهداری و تربیت کودک را داشته باشند.
- داشتن تابعیت ایرانی: مطابق قانون، هر دو زوج گیرنده باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند.
- ازدواج قانونی و دائم: زوجین باید به صورت رسمی و دائمی با یکدیگر ازدواج کرده باشند.
این شرایط از طریق دادگاه خانواده بررسی و پس از صدور حکم، زوجین به یک مرکز درمان ناباروری معتبر معرفی میشوند.
مشاوره ژنتیک و روانی: گامهای ضروری
چه در مسیر اهدای جنین و چه در هر روش دیگری که پای شخص ثالث در میان باشد، مشاوره یک رکن اساسی است.
- مشاوره ژنتیک: مشاوره ژنتیک به زوجین کمک میکند تا از سلامت جنین اهدایی و عدم وجود ریسک بیماریهای ارثی اطمینان حاصل کنند. همچنین در مورد تفاوتهای ژنتیکی فرزند با والدین صحبت میشود.
- مشاوره روانشناسی: این جلسات زوجین را برای پذیرش فرزندی که از نظر بیولوژیک به آنها تعلق ندارد، آماده میکند. نحوه برخورد با این موضوع در خانواده و چگونگی در میان گذاشتن آن با فرزند در آینده، از مهمترین مباحث این جلسات است.
سوالات متداول (FAQ)
1. آیا فرزند حاصل از اهدای جنین از والدین خود ارث میبرد؟
بله. بر اساس قانون اهدای جنین، پس از تولد، کودک به طور کامل فرزند قانونی زوج گیرنده محسوب میشود و تمام حقوق قانونی یک فرزند، از جمله ارث، بر او مترتب است. والدین نیز متقابلاً از او ارث میبرند.
2. تکلیف محرمیت فرزند حاصل از اهدای جنین با خانواده گیرنده چگونه است؟
از آنجایی که کودک به صورت قانونی و شرعی فرزند زوج گیرنده تلقی میشود، نسبت به تمام اعضای خانواده آنها (پدربزرگ، مادربزرگ، عمو، دایی و…) محرمیت کامل دارد و هیچ تفاوتی با یک فرزند بیولوژیک از این نظر نخواهد داشت.
3. آیا میتوان از اسپرم برادر شوهر برای لقاح استفاده کرد؟
خیر. از نظر شرعی و قانونی، برادر شوهر نیز یک مرد بیگانه محسوب میشود و استفاده از اسپرم او برای لقاح با تخمک همسر برادرش، حرام است و تمام مشکلات حقوقی و شرعی مربوط به اسپرم اهدایی را داراست. این کار به دلیل ایجاد روابط نسبی بسیار پیچیده در آینده، به هیچ وجه توصیه نمیشود.
4. هزینه اهدای جنین در ایران چقدر است؟
هزینه اهدای جنین شامل دو بخش است: هزینههای مربوط به فرآیند قانونی و دادگاه، و هزینههای پزشکی مربوط به انتقال جنین در مرکز ناباروری. این هزینهها بسته به مرکز درمانی و شهر متفاوت است اما به طور کلی بسیار کمتر از هزینههای درمانهای پیچیده ناباروری مانند چندین دوره IVF است. بهتر است برای اطلاع دقیق از هزینهها با مراکز معتبر درمان ناباروری تماس بگیرید.
5. آیا هویت اهداکنندگان جنین فاش میشود؟
خیر. یکی از اصول اساسی در قانون اهدای جنین، محرمانه بودن و ناشناس ماندن هویت زوج اهداکننده و زوج گیرنده برای یکدیگر است. این کار برای جلوگیری از بروز مشکلات عاطفی و حقوقی در آینده انجام میشود.
جمعبندی
در ایران، مسیر اسپرم اهدایی به دلیل موانع جدی شرعی و قانونی، یک مسیر بسته و پرخطر است. تلاش برای دور زدن این قوانین از طریق مراکز غیرقانونی، زوجین را در معرض آسیبهای جبرانناپذیر بهداشتی، حقوقی و روانی قرار میدهد. در مقابل، اهدای جنین به عنوان یک راهکار کاملاً قانونی، شرعی و انسانی، کمکی را پیش روی این زوجها قرار داده است. این روش با حمایت قانون و تحت نظارت مراکز تخصصی، به زوجین اجازه میدهد تا با آرامش خاطر و اطمینان کامل، لذت والدین شدن را تجربه کنند. اگر با چالش ناباروری مردانه روبرو هستید، بهترین و منطقیترین اقدام، مشاوره با متخصصان ناباروری برای آگاهی کامل از فرآیند اهدای جنین و برداشتن گامهای صحیح در این مسیر امن و قانونی است.
