حکم شرعی تخمک اهدایی از نظر مراجع تقلید | نسب و محرمیت
عرفان زارع
مهر 21، 1404
خلاصه مقاله را به صورت صوتی گوش کنید
پرسش آیا تخمک اهدایی حلال است، یکی از پرتکرارترین سوالات زوجینی است که با مشکل ناباروری به دلیل ناتوانی زن در تولید تخمک مواجه هستند. پاسخ فقهی به این سوال، بر پایه اصل جواز اولیه در امور پزشکی و ضرورت حل مشکلات مسلمانان استوار است. با این حال، فقها شروطی را برای این جواز در نظر گرفته‌اند که مهم‌ترین آن، پرهیز از لمس و نظر حرام در فرآیند لقاح و انتقال جنین است. این مقاله به طور جامع به مسائل فقهی و حقوقی این موضوع می‌پردازد.
تخمک اهدایی از نظر شرعی و با استناد به فتاوای اکثریت قاطع مراجع عظام تقلید، در چارچوب ضوابط خاصی جایز و حلال است. این روش کمک باروری که امید را به بسیاری از خانواده‌های نابارور بازگردانده، با چالش‌ها و سوالات فقهی مهمی در زمینه نسب، محرمیت و ارث همراه است. حکم شرعی اهدای تخمک به صورت کلی مثبت است، اما جزئیات آن نیازمند بررسی دقیق دیدگاه‌های مراجع تقلید و قوانین مدنی کشور است تا از بروز مشکلات آینده جلوگیری شود.
حکم شرعی اهدای تخمک چیست؟
پاسخ کلی به این سوال مثبت است؛ اهدای تخمک فی‌نفسه (در ذات خود) حرام نیست. اصل در فقه شیعه بر “اصالة الاباحه” است، یعنی هر عملی تا زمانی که دلیل قطعی بر حرمت آن وجود نداشته باشد، مباح و جایز است. از آنجایی که اهدای تخمک نوعی درمان برای ناباروری محسوب می‌شود و به تشکیل خانواده کمک می‌کند، اکثر فقهای معاصر با رعایت شروطی آن را مجاز دانسته‌اند.
این فرآیند شامل لقاح اسپرم مرد با تخمک یک زن ثالث (اهداکننده) در محیط آزمایشگاه و سپس انتقال جنین حاصل به رحم زن صاحب اسپرم (مادر گیرنده) است. شرط اساسی که تمام مراجع بر آن تأکید دارند، این است که در هیچ یک از مراحل این فرآیند، از جمله گرفتن اسپرم، لقاح و انتقال جنین، نباید عمل حرامی مانند لمس یا نگاه نامحرم صورت گیرد. ضرورت رعایت ضوابط شرعی در مراکز ناباروری به همین دلیل است و این مراکز موظف به فراهم آوردن شرایط لازم برای اجرای صحیح این فرآیند هستند.
نظر مراجع تقلید در مورد تخمک اهدایی
دیدگاه مراجع در جزئیات، به‌ویژه در مسئله محرمیت فرزند حاصل از تخمک اهدایی و نسب او، تفاوت‌هایی دارد. در ادامه، نظر مراجع تقلید در مورد تخمک اهدایی، از جمله رهبر انقلاب و آیت الله سیستانی، به تفکیک بررسی می‌شود.
فتوای رهبری (آیت الله خامنه‌ای) در مورد تخمک اهدایی
نظر آیت الله خامنه ای در این باره کاملاً روشن و راهگشاست. ایشان عمل تلقیح نطفه مرد با تخمک زن بیگانه در خارج از رحم و وارد کردن آن به رحم همسر صاحب نطفه را فی‌نفسه جایز می‌دانند. فتوای رهبری بر چند نکته کلیدی استوار است:
- جواز اصل عمل: خود این فرآیند درمانی اشکال شرعی ندارد.
- شرط پرهیز از حرام: باید از مقدمات حرام مانند لمس و نظر نامحرم اجتناب شود.
- نسب فرزند: فرزند متولد شده به صاحب اسپرم (پدر) و صاحب تخمک (مادر ژنتیکی) تعلق دارد.
- محرمیت با مادر گیرنده: هرچند فرزند به مادر گیرنده (زنی که جنین در رحم او رشد کرده) از نظر شرعی منتسب نیست، اما به دلیل تغذیه از خون او در دوران جنینی، نوعی احترام و محرمیت بین آن‌ها به وجود می‌آید و ازدواجشان با یکدیگر جایز نیست.
این فتوا تکلیف بسیاری از زوجین را مشخص کرده و مبنای قانونی “قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور” نیز قرار گرفته است.
نظر آیت الله سیستانی در مورد تخمک اهدایی
نظر آیت الله سیستانی نیز مشابه نظر اکثر فقهاست. ایشان نیز اصل این عمل را با دو شرط اصلی جایز می‌دانند:
- جایز نبودن این کار اگر مستلزم نگاه یا لمس حرام باشد، مگر در موارد ضرورت شدید.
- احتیاط واجب در این است که از این کار اجتناب شود، هرچند در صورت انجام، فرزند به صاحب اسپرم و تخمک ملحق می‌شود.
نکته مهم در فتوای ایشان، تاکید بر “احتیاط واجب” در ترک این عمل است که نشان از اهمیت و حساسیت بالای موضوع دارد. با این حال، ایشان نیز در صورت انجام عمل، نسب فرزند را متعلق به صاحبان گامت (اسپرم و تخمک) می‌دانند و رابطه فرزند با زن صاحب رحم را نیز موجب محرمیت می‌دانند و ازدواج آن دو را با یکدیگر حرام اعلام کرده‌اند.
مسائل کلیدی فقهی و حقوقی در اهدای تخمک
فراتر از حکم اولیه جواز، مسائل فقهی و حقوقی پیچیده‌ای در این زمینه مطرح می‌شود که هر زوجی باید پیش از اقدام، از آن‌ها آگاهی کامل داشته باشد.
نسب فرزند حاصل از تخمک اهدایی به کیست؟
این مهم‌ترین سوال در این حوزه است. بر اساس فتوای غالب مراجع، از جمله آیت الله خامنه‌ای و آیت الله سیستانی، نسب فرزند به صورت زیر تعیین می‌شود:
- پدر: صاحب اسپرم، پدر شرعی و قانونی فرزند است.
- مادر: صاحب تخمک (زن اهداکننده)، مادر ژنتیکی و شرعی فرزند محسوب می‌شود.
زنی که جنین را در رحم خود حمل کرده (مادر گیرنده)، از نظر شرعی مادر رضاعی یا شبه‌رضاعی تلقی می‌شود، اما مادر نسبی کودک نیست. با این حال، قانون مدنی ایران در این باره سکوت کرده و “قانون نحوه اهدای جنین” نیز بیشتر بر اهدای جنین (نه تخمک) متمرکز است که این خلاء قانونی می‌تواند در آینده چالش‌برانگیز باشد.
حکم محرمیت فرزند با اهدا کننده و گیرنده چگونه است؟
محرمیت فرزند حاصل از تخمک اهدایی یکی از دغدغه‌های اصلی خانواده‌هاست. بر اساس دیدگاه فقها:
- محرمیت با اهدا کننده تخمک: زن اهداکننده، مادر شرعی فرزند است و تمام احکام محرمیت مادر و فرزندی بین آن‌ها برقرار است. فرزند به تمام بستگان زن اهداکننده (پدر، مادر، خواهر و برادر او) محرم است.
- محرمیت با پدر (صاحب اسپرم): پدر و فرزند به یکدیگر و به تمام بستگان نسبی هم محرم هستند.
- محرمیت با مادر گیرنده (صاحب رحم): هرچند این زن مادر نسبی نیست، اما به دلیل حمل جنین و تغذیه از او، به فتوای اکثر مراجع، بین او و فرزند محرمیت ایجاد می‌شود و ازدواجشان با هم حرام است. این محرمیت به بستگان مادر گیرنده سرایت نمی‌کند؛ یعنی فرزند با خواهر و مادرِ زن صاحب رحم، محرم نیست.
ارث فرزند حاصل از تخمک اهدایی
مسئله ارث مستقیماً به نسب وابسته است. از آنجایی که فرزند به صاحب اسپرم و صاحب تخمک منتسب است، از نظر شرعی از این دو نفر ارث می‌برد و آن‌ها نیز از او ارث می‌برند.
- ارث از پدر: فرزند از پدر خود (صاحب اسپرم) و بستگان پدری ارث می‌برد.
- ارث از مادر ژنتیکی: فرزند از مادر ژنتیکی خود (اهداکننده تخمک) و بستگان او ارث می‌برد.
- ارث از مادر گیرنده: بین فرزند و زنی که او را به دنیا آورده، رابطه توارث (ارث بردن از یکدیگر) برقرار نیست.
این موضوع یکی از پیچیده‌ترین جنبه‌های حقوقی اهدای تخمک است، زیرا در بسیاری از موارد هویت اهداکننده مخفی باقی می‌ماند و پیگیری حقوقی ارث عملاً غیرممکن می‌شود. زوجین می‌توانند از طریق وصیت، بخشی از اموال خود را برای فرزند حاصل از اهدای تخمک در نظر بگیرند تا این خلاء جبران شود.
آیا برای اهدای تخمک نیاز به صیغه محرمیت است؟
یکی از سوالات رایج این است که آیا باید بین مرد صاحب اسپرم و زن اهداکننده تخمک، صیغه نکاح موقت خوانده شود تا شبهه “زنا” از بین برود؟ نظر مراجع تقلید در مورد تخمک اهدایی در این خصوص متفاوت است:
- آیت الله خامنه‌ای و بسیاری از مراجع دیگر: خواندن صیغه را لازم نمی‌دانند، زیرا لقاح در خارج از رحم صورت می‌گیرد و هیچ‌گونه تماس یا استمتاع جنسی رخ نمی‌دهد. بنابراین، عمل فی‌نفسه مشکلی ندارد.
- برخی دیگر از فقها: به جهت احتیاط مستحب، توصیه به خواندن صیغه نکاح موقت می‌کنند تا هرگونه شبهه‌ای برطرف شود و فرزند حاصل، “فرزند شبهه” تلقی نشود.
امروزه رویه غالب در مراکز ناباروری، عدم الزام به خواندن صیغه است، مگر اینکه زوجین خودشان بر اساس نظر مرجع تقلیدشان بخواهند این کار را به جهت احتیاط انجام دهند.
سوالات متداول در مورد مسائل شرعی اهدای تخمک
1. آیا فرزند حاصل از تخمک اهدایی می‌تواند با فرزندان دیگر پدرش ازدواج کند؟
خیر. از آنجایی که پدر (صاحب اسپرم) یکی است، این فرزندان خواهر و برادر ابوینی (از یک پدر) محسوب می‌شوند و ازدواج آن‌ها با یکدیگر حرام ابدی است.
2. اگر هویت اهداکننده تخمک فاش شود، آیا او می‌تواند ادعایی نسبت به فرزند داشته باشد؟
از نظر شرعی، او مادر فرزند است. اما از نظر قانونی، طبق توافق‌نامه‌هایی که در مراکز ناباروری امضا می‌شود، اهداکننده تمامی حقوق مادی و معنوی خود را در قبال دریافت مبلغی، از خود سلب می‌کند. با این حال، خلاءهای قانونی در این زمینه ممکن است در آینده به چالش‌های حقوقی منجر شود. به همین دلیل بسیاری از مراکز هویت طرفین را محرمانه نگه می‌دارند.
3. حکم شرعی دریافت هزینه در ازای اهدای تخمک چیست؟
دریافت پول در ازای فروش اعضای بدن (از جمله تخمک) جایز نیست. اما مبلغی که اهداکننده دریافت می‌کند، به عنوان “هبه” یا “حق‌الزحمه” برای جبران وقت، هزینه‌های رفت‌وآمد و تحمل مراحل درمانی در نظر گرفته می‌شود و از این منظر، دریافت آن اشکال شرعی ندارد.
4. آیا تفاوتی بین حکم اهدای تخمک و اهدای جنین وجود دارد؟
بله. در اهدای تخمک، اسپرم از پدر خانواده گیرنده است. اما در اهدای جنین، هم اسپرم و هم تخمک از زوج دیگری هستند. در اهدای جنین، فرزند هیچ نسب شرعی با پدر و مادر گیرنده ندارد و احکام ارث و محرمیت آن بسیار پیچیده‌تر است و صرفاً محرمیت به واسطه حمل جنین (برای مادر) و زندگی مشترک (برای پدر) مطرح می‌شود.
نتیجه‌گیری
در جمع‌بندی نهایی، تخمک اهدایی از نظر شرعی یک راهکار مجاز و مورد تأیید برای درمان ناباروری است، به شرطی که با آگاهی کامل از تمام جوانب فقهی و حقوقی آن برداشته شود. فتوای اکثریت قاطع مراجع، از جمله فتوای رهبری، بر جواز این عمل با پرهیز از مقدمات حرام صحه می‌گذارد. مهم‌ترین دستاورد این فتاوا، تعیین تکلیف نسب فرزند است که او را به صاحبان اسپرم و تخمک منتسب می‌کند و بدین ترتیب، هویت شرعی کودک حفظ می‌شود.
با این حال، چالش‌های مربوط به ارث و محرمیت با بستگان مادر گیرنده و پیچیدگی‌های ناشی از محرمانه بودن هویت اهداکننده، نیازمند دوراندیشی و برنامه‌ریزی حقوقی از سوی زوجین است. بهترین راهکار، دریافت مشاوره همزمان از کارشناسان فقهی و وکلای متخصص در حوزه حقوق خانواده است تا این اقدام انسان‌دوستانه، به تجربه‌ای شیرین و بدون دغدغه برای خانواده تبدیل شود و حقوق تمام اطراف، به ویژه آینده و هویت فرزند، به بهترین شکل ممکن تأمین گردد.
