پاسخ به 7 سوال کلیدی رحم جایگزین | شایعات و واقعیت‌ها

عرفان زارع 22 آبان 1404

بسیاری از زوج‌های نابارور در مسیر یافتن راهی برای فرزندآوری، با اطلاعات ضد و نقیضی روبرو می‌شوند که تصمیم‌گیری را برایشان دشوارتر می‌کند. هدف این مقاله، ارائه پاسخ‌های شفاف و دقیق به رایج‌ترین پرسش‌ها و اصلاح باورهای غلط درباره رحم جایگزین است. ما در اینجا با تکیه بر واقعیت‌های پزشکی، قانونی و شرعی، به شما کمک می‌کنیم تا با دیدی باز و آگاهانه در این مسیر قدم بردارید و از سردرگمی ناشی از اطلاعات نادرست رها شوید.

درک واقعیت‌های رحم جایگزین اولین و مهم‌ترین گام برای خانواده‌هایی است که این روش را به عنوان یک گزینه در نظر می‌گیرند. این مسیر، هرچند پیچیده، می‌تواند با آگاهی درست به تجربه‌ای مثبت و موفقیت‌آمیز تبدیل شود. در ادامه، به بررسی موشکافانه پرسش‌های اساسی از جمله ارتباط ژنتیکی نوزاد، هزینه‌ها، مسائل قانونی و شرعی، و چالش‌های احتمالی این فرآیند خواهیم پرداخت.

رحم جایگزین چیست و چه زمانی به کار می‌رود؟

رحم جایگزین چیست؟ این سوال اولین و اساسی‌ترین پرسشی است که ذهن زوج‌ها را درگیر می‌کند. به بیان ساده، رحم جایگزین یک روش کمک باروری است که در آن، جنین حاصل از تخمک و اسپرم والدین بیولوژیک (یا اهداکننده) به رحم یک خانم دیگر (مادر جایگزین) منتقل می‌شود تا دوره بارداری را سپری کند. این روش برای زنانی طراحی شده است که به دلایل پزشکی، رحم سالمی برای بارداری و زایمان ندارند یا بارداری برای سلامتی آن‌ها خطرناک است.

چه زمانی از رحم جایگزین استفاده می‌شود؟

این روش تنها در شرایط پزشکی خاص و پس از بررسی‌های دقیق توسط تیم پزشکی توصیه می‌شود. برخی از اصلی‌ترین دلایل استفاده از آن عبارتند از:

• نداشتن رحم: زنانی که به صورت مادرزادی بدون رحم متولد شده‌اند (سندرم راکی تانسکی) یا رحم خود را به دلیل بیماری‌هایی مانند سرطان یا فیبروم‌های شدید از طریق عمل هیسترکتومی از دست داده‌اند.
• ناهنجاری‌های ساختاری رحم: وجود مشکلاتی در ساختار رحم که امکان لانه‌گزینی جنین یا حفظ بارداری را از بین می‌برد.
• بیماری‌های زمینه‌ای جدی: ابتلا به بیماری‌های قلبی، کلیوی یا خودایمنی شدید که بارداری می‌تواند جان مادر را به خطر اندازد.
• سقط‌های مکرر غیرقابل توضیح: در مواردی که با وجود سلامت جنین، بارداری‌ها به طور مکرر به سقط منجر می‌شوند و علت مشخصی برای آن یافت نمی‌شود.

باور اشتباه 1: نوزاد از نظر ژنتیکی به مادر جایگزین وابسته است

یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌ها و پاسخ‌های اشتباه به سوالات رحم اجاره‌ای، مربوط به ارتباط ژنتیکی نوزاد است. بسیاری به غلط تصور می‌کنند که نوزاد ویژگی‌های ژنتیکی و ظاهری خود را از فردی که او را به دنیا می‌آورد (مادر جایگزین) به ارث می‌برد.

واقعیت: نوزاد هیچ ارتباط ژنتیکی با مادر جایگزین ندارد. در فرآیند استاندارد رحم جایگزین، جنین از ترکیب اسپرم پدر بیولوژیک و تخمک مادر بیولوژیک در محیط آزمایشگاه (IVF) تشکیل می‌شود. سپس این جنین به رحم مادر جایگزین منتقل می‌گردد. بنابراین، مادر جایگزین تنها میزبان جنین بوده و وظیفه حمل و تغذیه او در دوران بارداری را بر عهده دارد. تمام ویژگی‌های ژنتیکی، از رنگ چشم و مو گرفته تا ساختار بدنی، منحصراً از والدین اصلی (صاحبان اسپرم و تخمک) به ارث می‌رسد.

مادر جایگزین کیست و چه نقشی دارد؟

برای درک بهتر موضوع، باید بدانیم مادر جایگزین کیست. او زنی است که به صورت داوطلبانه و با انگیزه‌های انسان‌دوستانه یا مالی، می‌پذیرد تا بارداری را برای زوج دیگری به سرانجام برساند. نقش او تنها یک میزبان مهربان برای رشد جنین است و هیچ سهمی در ساختار ژنتیکی کودک ندارد. انتخاب یک مادر جایگزین مناسب از طریق مراکز معتبر و پس از انجام غربالگری‌های دقیق پزشکی و روان‌شناختی صورت می‌گیرد تا سلامت مادر و جنین در طول بارداری تضمین شود.

باور اشتباه 2: هزینه رحم اجاره‌ای بسیار بالاست و هیچ شفافیتی ندارد

هزینه رحم اجاره‌ای یکی از دغدغه‌های اصلی زوج‌های متقاضی است. شایعات و اطلاعات غیردقیق باعث شده تا بسیاری تصور کنند این فرآیند هزینه‌ای نجومی و غیرقابل پیش‌بینی دارد و آن‌ها را از پیگیری این روش منصرف می‌کند.

واقعیت: اگرچه هزینه این فرآیند قابل توجه است، اما کاملاً قابل مدیریت و شفاف‌سازی است. هزینه رحم اجاره‌ای از چندین بخش مجزا تشکیل شده است که با برنامه‌ریزی دقیق می‌توان آن را برآورد کرد. این هزینه‌ها عموماً شامل موارد زیر است:

1. هزینه‌های پزشکی: شامل چرخه‌های IVF، انتقال جنین، داروها، ویزیت‌های دوران بارداری، سونوگرافی‌ها و هزینه زایمان.
2. هزینه توافقی با مادر جایگزین: مبلغی که به عنوان هدیه یا جبران زحمات به مادر جایگزین پرداخت می‌شود. این مبلغ در قرارداد رحم جایگزین به طور دقیق مشخص می‌گردد.
3. هزینه‌های حقوقی: شامل تنظیم قرارداد رحم جایگزین توسط وکیل متخصص و پیگیری مراحل قانونی برای اخذ شناسنامه نوزاد.
4. هزینه‌های جانبی: مانند بیمه، هزینه‌های رفت‌وآمد و مخارج غیرمنتظره پزشکی.

با مراجعه به مراکز درمانی معتبر و مشاوران حقوقی، زوجین می‌توانند یک برآورد دقیق از کل هزینه‌ها دریافت کنند. بسیاری از مراکز، بسته‌های خدماتی با هزینه‌های مشخص ارائه می‌دهند که شفافیت مالی را افزایش می‌دهد. بنابراین، تصور هزینه‌های نامشخص و غیرقابل کنترل، یک باور اشتباه است.

باور اشتباه 3: فرآیند رحم جایگزین از نظر قانونی و شرعی مبهم است

ابهامات قانونی و شرعی یکی دیگر از موانع ذهنی بزرگ برای متقاضیان است. بسیاری نگران‌اند که این روش مورد تایید قانون و شرع نباشد و در آینده برای گرفتن شناسنامه فرزندشان با مشکل مواجه شوند.

واقعیت: در ایران، رحم جایگزین هم از نظر قانونی و هم از نظر شرعی پذیرفته شده است، اما نیازمند رعایت ضوابط مشخصی است.

حکم شرعی رحم اجاره‌ای چیست؟

حکم شرعی رحم اجاره‌ای بر اساس فتوای اکثر مراجع تقلید شیعه، جایز است. شرط اصلی جواز شرعی آن است که اسپرم و تخمک متعلق به زوج قانونی و شرعی باشد و تلقیح به روش مصنوعی (IVF) انجام شود. همچنین، باید از لمس و نظر حرام در طول فرآیند پزشکی اجتناب گردد. این تایید شرعی، بستر اصلی قانونی شدن این روش در ایران بوده است.

ابهامات قانونی رحم اجاره‌ای چگونه حل می‌شود؟

با وجود پذیرش کلی، ابهامات قانونی رحم اجاره‌ای همچنان وجود دارد، اما این ابهامات با تنظیم یک قرارداد رحم جایگزین جامع و دقیق قابل حل است. قانون مدنی ایران به صراحت به این موضوع نپرداخته، اما “قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور” مصوب سال 1382، راه را برای اجرای قانونی این فرآیند هموار کرده است.

یک قرارداد رحم جایگزین حرفه‌ای که توسط وکیل متخصص تنظیم شود، تمام جوانب را پوشش می‌دهد:

1. روابط مالی: تعیین دقیق مبلغ و نحوه پرداخت به مادر جایگزین.
2. تعهدات طرفین: مشخص کردن وظایف زوجین متقاضی و مادر جایگزین در دوران بارداری.
3. نسب نوزاد: تاکید بر اینکه نوزاد متعلق به والدین ژنتیکی است و مادر جایگزین هیچ ادعایی نسبت به او نخواهد داشت.
4. شرایط اضطراری: پیش‌بینی موارد خاص مانند سقط جنین، بارداری چندقلویی یا بیماری‌های پیش‌بینی نشده.

با داشتن چنین قراردادی و اخذ مجوز از دادگاه خانواده، فرآیند کاملاً قانونی پیش رفته و پس از تولد، شناسنامه به نام والدین ژنتیکی صادر می‌شود.

باور اشتباه 4: مادر جایگزین ممکن است نوزاد را پس ندهد

ترس از ایجاد وابستگی عاطفی مادر جایگزین به نوزاد و امتناع او از تحویل کودک پس از تولد، یکی از شایع‌ترین مشکلات رحم اجاره‌ای است که در ذهن زوجین شکل می‌گیرد. این سناریو که بیشتر در فیلم‌ها به تصویر کشیده می‌شود، با واقعیت فاصله زیادی دارد.

واقعیت: این اتفاق در عمل بسیار نادر است، زیرا فرآیند انتخاب مادر جایگزین و ساختار قانونی آن، برای جلوگیری از چنین مشکلی طراحی شده است.

1. غربالگری روان‌شناختی: تمام داوطلبان برای مادر جایگزین شدن، تحت ارزیابی‌های دقیق روان‌شناختی قرار می‌گیرند. در این ارزیابی‌ها اطمینان حاصل می‌شود که فرد از نظر عاطفی برای این نقش آماده است، انگیزه درستی دارد و مرز بین نقش خود و مادر واقعی بودن را به خوبی درک می‌کند. زنانی که خودشان فرزند دارند و خانواده‌ای پایدار دارند، معمولاً گزینه‌های بهتری هستند.
2. قرارداد قانونی محکم: قرارداد رحم جایگزین به صراحت بیان می‌کند که مادر جایگزین هیچ حق قانونی یا والدینی نسبت به نوزاد ندارد. این قرارداد از نظر قانونی لازم‌الاجراست و در صورت بروز هرگونه اختلاف، دادگاه بر اساس آن رای به نفع والدین ژنتیکی خواهد داد.
3. مشاوره مستمر: هم مادر جایگزین و هم والدین متقاضی در طول فرآیند از خدمات مشاوره بهره‌مند می‌شوند تا از نظر روانی برای چالش‌های احتمالی و لحظه تحویل نوزاد آماده شوند.

بنابراین، اگر فرآیند از طریق یک مرکز معتبر و با نظارت حقوقی صحیح انجام شود، خطر عدم تحویل نوزاد تقریباً صفر است.

باور اشتباه 5: هر زنی می‌تواند مادر جایگزین شود

این تصور که هر زن سالمی می‌تواند به سادگی به عنوان مادر جایگزین انتخاب شود، یک پاسخ اشتباه به سوالات رحم اجاره‌ای است. انتخاب فرد مناسب برای این نقش حیاتی، فرآیندی بسیار دقیق و سختگیرانه دارد.

واقعیت: معیارهای انتخاب مادر جایگزین بسیار مشخص هستند و هدف از آن‌ها تضمین بالاترین شانس موفقیت بارداری و حفظ سلامت مادر و جنین است. این معیارها عبارتند از:

1. سن مناسب: معمولاً بین 21 تا 40 سال.
2. سابقه بارداری موفق: فرد باید حداقل یک بارداری و زایمان موفق و بدون عارضه را تجربه کرده باشد.
3. سلامت جسمی کامل: انجام آزمایش‌های جامع پزشکی برای اطمینان از سلامت رحم، عدم وجود بیماری‌های عفونی (مانند HIV و هپاتیت) و بیماری‌های مزمن کنترل نشده.
4. سلامت روانی: تایید روان‌شناس مبنی بر ثبات عاطفی، درک کامل از فرآیند و نداشتن سابقه بیماری‌های روانی.
5. سبک زندگی سالم: عدم استعمال دخانیات، الکل و مواد مخدر.
6. رضایت همسر: در صورتی که فرد متاهل باشد، رضایت کامل و کتبی همسر او الزامی است.
7. وضعیت خانوادگی پایدار: داشتن یک زندگی باثبات و حمایتگر، شانس موفقیت فرآیند را افزایش می‌دهد.

این شرایط نشان می‌دهد که فرآیند انتخاب مادر جایگزین بسیار تخصصی است و هدف آن به حداقل رساندن مشکلات رحم اجاره‌ای و تضمین یک تجربه امن برای همه طرفین است.

باور اشتباه 6: مشکلات رحم اجاره‌ای فقط به مسائل پزشکی محدود می‌شود

بسیاری از افراد تصور می‌کنند که چالش‌های این مسیر صرفاً پزشکی هستند؛ مانند موفقیت یا عدم موفقیت انتقال جنین. اما این دیدگاه، جنبه‌های مهم دیگری را نادیده می‌گیرد.

واقعیت: مشکلات رحم اجاره‌ای ابعاد گسترده‌تری دارند و شامل چالش‌های عاطفی، روانی و ارتباطی نیز می‌شوند. درک این چالش‌ها به زوجین کمک می‌کند تا با آمادگی بیشتری وارد این مسیر شوند.

1. فشار روانی و استرس: انتظار برای نتیجه انتقال جنین، نگرانی‌های دوران بارداری و عدم کنترل مستقیم بر فرآیند، می‌تواند برای والدین متقاضی بسیار استرس‌زا باشد.
2. روابط بین طرفین: مدیریت رابطه با مادر جایگزین یک هنر است. تعیین مرزها، میزان ارتباط و نحوه حمایت از او نیازمند راهنمایی و مشاوره است. اختلاف نظر در مورد سبک زندگی در دوران بارداری (مثلاً رژیم غذایی) می‌تواند منبع تنش باشد.
3. واکنش اطرافیان: توضیح این فرآیند پیچیده به خانواده و دوستان و مواجهه با قضاوت‌ها یا سوالات ناآگاهانه آن‌ها، می‌تواند فشار اجتماعی ایجاد کند.
4. چالش‌های پس از تولد: انتقال از مرحله انتظار به والدگری واقعی، به خصوص وقتی تجربه فیزیکی بارداری وجود نداشته، نیازمند سازگاری روانی است. ایجاد پیوند با نوزاد برای برخی والدین ممکن است به زمان نیاز داشته باشد.

آگاهی از این چالش‌ها و بهره‌گیری از حمایت‌های روان‌شناختی و مشاوره‌ای، کلید عبور موفقیت‌آمیز از این فرآیند است.

باور اشتباه 7: بعد از تولد، ارتباط با مادر جایگزین باید کاملاً قطع شود

یکی دیگر از باورهای غلط رحم جایگزین این است که پس از زایمان و تحویل نوزاد، هرگونه ارتباطی با مادر جایگزین باید برای همیشه قطع شود تا از مشکلات عاطفی آینده جلوگیری گردد.

واقعیت: نوع و میزان ارتباط با مادر جایگزین پس از تولد، یک تصمیم کاملاً شخصی است و به توافق طرفین بستگی دارد. هیچ قانون کلی و ثابتی در این زمینه وجود ندارد.

• ارتباط باز (Open Surrogacy): در این مدل، والدین و مادر جایگزین تصمیم می‌گیرند که سطحی از ارتباط را حفظ کنند. این ارتباط می‌تواند به صورت ارسال عکس‌های نوزاد در مناسبت‌ها یا دیدارهای سالانه باشد. بسیاری معتقدند این نوع ارتباط به کودک کمک می‌کند تا در آینده درک بهتری از داستان تولد خود داشته باشد.
• ارتباط بسته (Closed Surrogacy): در این حالت، پس از تولد هیچ ارتباطی بین طرفین وجود ندارد. این انتخاب ممکن است برای برخی افراد از نظر عاطفی راحت‌تر باشد.

مهم‌ترین نکته این است که نوع ارتباط باید پیش از شروع فرآیند و در قرارداد رحم جایگزین مورد بحث و توافق قرار گیرد. بسیاری از مشاوران توصیه می‌کنند که درها برای ارتباطات آینده باز نگه داشته شود، زیرا این انعطاف‌پذیری می‌تواند به نفع همه، به خصوص کودک، باشد.

سوالات متداول (FAQ) در مورد رحم اجاره ای

1. آیا مادر جایگزین می‌تواند دوقلو یا چندقلو باردار شود؟

بله، این احتمال وجود دارد. در فرآیند IVF، گاهی بیش از یک جنین به رحم منتقل می‌شود تا شانس موفقیت افزایش یابد. این کار می‌تواند منجر به بارداری دوقلویی یا چندقلویی شود. این موضوع باید پیش از انتقال جنین بین والدین و مادر جایگزین مورد بحث قرار گیرد و توافقات لازم در مورد آن در قرارداد ذکر شود، زیرا بارداری چندقلویی ریسک‌ها و هزینه‌های بیشتری به همراه دارد.

2. اگر مادر جایگزین در دوران بارداری نظرش در مورد سبک زندگی تغییر کند (مثلاً رژیم غذایی)، چه باید کرد؟

این یکی از چالش‌های بالقوه است. به همین دلیل، تمام جزئیات مربوط به سبک زندگی، رژیم غذایی، فعالیت‌های مجاز و ممنوع و مراقبت‌های پزشکی باید به وضوح در قرارداد اولیه ذکر شود. وجود یک مشاور یا واسط در مرکز درمانی می‌تواند به حل مسالمت‌آمیز این اختلافات کمک کند. ارتباط باز و محترمانه کلید مدیریت این مسائل است.

3. آیا والدین متقاضی می‌توانند در معاینات پزشکی و سونوگرافی‌ها حضور داشته باشند؟

بله، این موضوع کاملاً به توافق طرفین بستگی دارد و معمولاً به شدت توصیه می‌شود. حضور والدین در این لحظات مهم، به ایجاد پیوند عاطفی با نوزاد و تقویت رابطه با مادر جایگزین کمک می‌کند. این موارد نیز بهتر است در قرارداد اولیه مشخص شوند تا از هرگونه سوءتفاهم جلوگیری شود.

4. در صورت سقط جنین، فرآیند چگونه ادامه پیدا می‌کند؟

سقط جنین یکی از ریسک‌های طبیعی هر بارداری، از جمله رحم جایگزین، است. قرارداد باید به صراحت مشخص کند که در چنین شرایطی چه اتفاقی می‌افتد. معمولاً توافق می‌شود که پس از یک دوره استراحت برای مادر جایگزین، تلاش برای انتقال جنین دیگری (در صورت وجود جنین‌های منجمد شده) انجام شود. جزئیات مالی و تعداد دفعات تلاش مجدد باید در قرارداد اولیه تعیین گردد.

جمع‌بندی

فرآیند رحم جایگزین، مسیری پر از امید برای زوج‌های نابارور است، اما موفقیت در آن نیازمند آگاهی، تحقیق و نگاهی به دور از شایعات است. با بررسی دقیق واقعیت‌های رحم جایگزین، متوجه می‌شویم که بسیاری از ترس‌ها و نگرانی‌ها، ریشه در باورهای غلط دارند. نوزاد هیچ ارتباط ژنتیکی با مادر جایگزین ندارد؛ هزینه رحم اجاره‌ای با برنامه‌ریزی قابل مدیریت است؛ حکم شرعی رحم اجاره‌ای و چارچوب‌های قانونی آن مشخص است و با تنظیم یک قرارداد رحم جایگزین دقیق، از بروز مشکلات رحم اجاره‌ای جلوگیری می‌شود.

کلید موفقیت در این مسیر، انتخاب یک مرکز درمانی و تیم حقوقی معتبر، انجام مشاوره‌های روان‌شناختی و حفظ ارتباطی شفاف و محترمانه با مادر جایگزین است. با کنار زدن اطلاعات نادرست و تمرکز بر واقعیت‌ها، می‌توان این سفر پیچیده را به تجربه‌ای مثبت و شیرین برای رسیدن به آرزوی فرزنددار شدن تبدیل کرد.