راهنمای گام به گام فازهای چرخه درمان تحریک تخمک‌گذاری

عرفان زارع آبان 01، 1404

ورود به مسیر درمان‌های کمک‌باروری مانند IVF (لقاح آزمایشگاهی) می‌تواند هم هیجان‌انگیز و هم کمی دلهره‌آور باشد. در قلب این فرآیند، مراحل تحریک تخمک گذاری قرار دارد؛ یک دوره حساس و برنامه‌ریزی‌شده که هدف آن، به دست آوردن چندین تخمک باکیفیت برای افزایش شانس موفقیت است. درک دقیق فازهای چرخه درمان تحریک تخمک‌گذاری، از مصرف داروها و نظارت‌های دقیق گرفته تا عمل پانکچر یا برداشت تخمک، به شما کمک می‌کند تا با آگاهی و آرامش بیشتری این مسیر را طی کنید.

این راهنمای جامع، شما را قدم به قدم با تمام فازهای IVF و چرخه تحریک تخمدان همراهی می‌کند. ما به تفصیل پروتکل تحریک تخمدان، انواع داروهای تحریک تخمک گذاری، اهمیت سونوگرافی‌های دوره تحریک و زمان‌بندی دقیق تزریق نهایی را شرح خواهیم داد. هدف این است که با شناخت کامل این فرآیند، بدانید در هر مرحله چه انتظاری داشته باشید و چگونه بهترین نتیجه را کسب کنید.

فاز اول (مقدماتی): آماده‌سازی و سرکوب تخمدان

اولین گام در بسیاری از پروتکل‌های تحریک تخمدان، کنترل کامل چرخه قاعدگی طبیعی بدن است. هدف این فاز، جلوگیری از تخمک‌گذاری زودرس و ایجاد یک نقطه شروع هماهنگ برای رشد فولیکول‌هاست. پزشک با سرکوب موقت عملکرد طبیعی تخمدان‌ها، کنترل چرخه را به دست می‌گیرد تا بتواند رشد فولیکول‌ها را به بهترین شکل مدیریت کند.

برای این منظور، معمولاً از دو دسته دارو استفاده می‌شود:

1. قرص‌های ضدبارداری (OCPs): اغلب، درمان از چند هفته قبل با تجویز قرص‌های ضدبارداری شروع می‌شود. این کار به تنظیم چرخه، جلوگیری از ایجاد کیست‌های تخمدانی و ایجاد هماهنگی در رشد فولیکول‌ها در ابتدای فاز تحریک کمک می‌کند.
2. آگونیست‌ها یا آنتاگونیست‌های GnRH: این داروها (که به صورت تزریقی یا اسپری بینی هستند) از ترشح هورمون LH توسط غده هیپوفیز جلوگیری می‌کنند. جهش ناگهانی هورمون LH باعث تخمک‌گذاری می‌شود و در یک چرخه درمانی کنترل‌شده، ما می‌خواهیم از این اتفاق پیشگیری کنیم تا بتوانیم تخمک‌ها را در زمان مناسب برداشت کنیم.

این فاز مقدماتی، صحنه را برای مرحله اصلی، یعنی تحریک تخمدان، آماده می‌کند و تضمین می‌کند که همه چیز طبق برنامه پیش برود.

فاز دوم: تحریک تخمدان (رشد فولیکول‌ها)

این فاز، قلب تپنده مراحل تحریک تخمک گذاری است. پس از آماده‌سازی، شما تزریق روزانه آمپول های تحریک تخمدان را آغاز می‌کنید. این داروها حاوی هورمون محرک فولیکول (FSH) یا ترکیبی از FSH و LH هستند. برخلاف چرخه طبیعی که بدن فقط یک فولیکول را به بلوغ می‌رساند، هدف این داروها، تحریک تخمدان‌ها برای رشد همزمان چندین فولیکول است.

• مدت زمان: این فاز معمولاً بین 8 تا 14 روز طول می‌کشد.
• داروها: داروهای تحریک تخمک گذاری که به گنادوتروپین‌ها معروفند، شامل برندهایی مانند گونال-اف، منوپیور، فولیستیم و… می‌شوند. پزشک دوز و نوع دارو را بر اساس سن، ذخیره تخمدان (آزمایش AMH) و پاسخ بدن شما در چرخه‌های قبلی تعیین می‌کند.
• نحوه تزریق: این آمپول‌ها معمولاً به صورت زیرجلدی (در ناحیه شکم یا ران) تزریق می‌شوند و خود فرد یا همسرش می‌تواند پس از یک آموزش ساده، تزریق را در منزل انجام دهد.

در طول این فاز، شما باید برای نظارت دقیق بر روند درمان، به طور منظم به کلینیک مراجعه کنید. این نظارت‌ها، کلید موفقیت از تحریک تا برداشت تخمک هستند.

نظارت دقیق: نقش سونوگرافی‌ها و آزمایش خون

نظارت در طول فاز تحریک برای اطمینان از رشد مناسب فولیکول‌ها و جلوگیری از عوارض ضروری است. این نظارت‌ها به پزشک اجازه می‌دهد تا دوز داروها را در صورت نیاز تنظیم کند.

• سونوگرافی‌های دوره تحریک: شما تقریباً هر دو تا سه روز یک‌بار تحت سونوگرافی‌های دوره تحریک (از نوع واژینال) قرار می‌گیرید. در این سونوگرافی‌ها، پزشک موارد زیر را بررسی می‌کند:

• تعداد فولیکول‌های در حال رشد: شمارش فولیکول‌ها در هر تخمدان.

• اندازه فولیکول‌ها: اندازه‌گیری قطر هر فولیکول. فولیکول‌ها زمانی که به قطر 18 تا 22 میلی‌متر برسند، بالغ و آماده برداشت در نظر گرفته می‌شوند.

• ضخامت آندومتر (دیواره رحم): برای اطمینان از اینکه رحم نیز برای پذیرش جنین در حال آماده شدن است (در صورتی که انتقال جنین تازه برنامه‌ریزی شده باشد).

• آزمایش خون: همزمان با سونوگرافی‌ها، سطح هورمون استرادیول (E2) در خون شما اندازه‌گیری می‌شود. فولیکول‌های در حال رشد، استروژن تولید می‌کنند، بنابراین افزایش سطح این هورمون نشان‌دهنده پاسخ مناسب تخمدان‌ها به داروهاست. سطح استرادیول همچنین به ارزیابی ریسک سندرم هایپراستیمولیشن (تحریک بیش از حد تخمدان) کمک می‌کند.

این نظارت‌های دقیق و منظم به پزشک کمک می‌کند تا بهترین زمان را برای گام نهایی، یعنی تزریق آمپول آزادسازی، تعیین کند.

فاز سوم: بلوغ نهایی و زمان‌بندی برداشت (تزریق آمپول آزادسازی)

وقتی سونوگرافی‌های دوره تحریک نشان می‌دهند که تعداد کافی از فولیکول‌ها به اندازه مناسب (معمولاً بالای 18 میلی‌متر) رسیده‌اند، زمان آن است که برای بلوغ نهایی تخمک‌ها و آماده‌سازی برای برداشت، اقدام شود. این کار با تزریق یک داروی خاص به نام “آمپول آزادسازی” یا “تریگر شات” انجام می‌شود.

• داروی مورد استفاده: این آمپول معمولاً حاوی هورمون hCG (گنادوتروپین جفتی انسانی) یا یک آگونیست GnRH (مانند لوپرولاید) است. hCG ساختاری بسیار شبیه به هورمون LH طبیعی بدن دارد و فرآیند بلوغ نهایی تخمک‌ها را در داخل فولیکول‌ها کلید می‌زند.

• زمان تزریق آمپول آزادسازی: این مرحله، حیاتی‌ترین و زمان‌بندی‌شده‌ترین بخش کل فرآیند است. زمان تزریق آمپول آزادسازی باید با دقت بسیار بالایی انجام شود. عمل پانکچر یا برداشت تخمک باید دقیقاً 34 تا 36 ساعت پس از این تزریق انجام گیرد. اگر پانکچر زودتر انجام شود، تخمک‌ها نارس خواهند بود و اگر دیرتر انجام شود، ممکن است تخمک‌گذاری خودبه‌خود رخ دهد و تخمک‌ها از دست بروند.

پس از تزریق این آمپول، شما دیگر هیچ داروی تحریکی تزریق نخواهید کرد و خود را برای روز عمل آماده می‌کنید.

فاز چهارم: عمل پانکچر یا برداشت تخمک

عمل پانکچر یا برداشت تخمک، که به آن تخمک‌کشی یا OPU (Oocyte Pick-Up) نیز گفته می‌شود، یک روش جراحی جزئی و سرپایی برای استخراج تخمک‌های بالغ‌شده از فولیکول‌های تخمدان است. این مرحله اوج تمام مراحل تحریک تخمک گذاری است.

فرآیند پانکچر چگونه است؟

1. بیهوشی: این عمل معمولاً تحت بیهوشی سبک یا آرام‌بخش عمیق وریدی انجام می‌شود تا شما در طول فرآیند هیچ‌گونه دردی احساس نکنید.
2. هدایت با سونوگرافی: پزشک یک پروب سونوگرافی واژینال را وارد می‌کند تا تخمدان‌ها و فولیکول‌ها را روی مانیتور مشاهده کند.
3. آسپیراسیون (مکش): یک سوزن بسیار نازک که به پروب سونوگرافی متصل است، از دیواره واژن عبور داده شده و به آرامی وارد هر فولیکول می‌شود.
4. جمع‌آوری مایع فولیکولی: مایع داخل هر فولیکول (که حاوی تخمک است) به آرامی توسط یک پمپ مکش، به داخل یک لوله آزمایش کشیده می‌شود.
5. تحویل به آزمایشگاه: لوله‌های آزمایش بلافاصله به جنین‌شناس در آزمایشگاه جنین‌شناسی (که معمولاً در مجاورت اتاق عمل قرار دارد) تحویل داده می‌شود.
6. شناسایی تخمک: جنین‌شناس مایع فولیکولی را زیر میکروسکوپ بررسی کرده و تخمک‌ها را شناسایی و جدا می‌کند.

این فرآیند برای هر دو تخمدان تکرار می‌شود و کل عمل معمولاً حدود 20 تا 30 دقیقه طول می‌کشد. پس از به هوش آمدن، شما برای چند ساعت در بخش ریکاوری تحت نظر خواهید بود و سپس می‌توانید به خانه بازگردید.

عوارض و مدیریت آن‌ها

یکی از مهم‌ترین عوارض تحریک تخمک گذاری که پزشک به دقت آن را تحت نظر دارد، سندرم هایپراستیمولیشن یا تحریک بیش از حد تخمدان () است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که تخمدان‌ها به داروها پاسخ بیش از حد شدیدی می‌دهند و تعداد بسیار زیادی فولیکول تولید می‌کنند. این امر منجر به بزرگ شدن تخمدان‌ها و نشت مایع از رگ‌های خونی به داخل شکم می‌شود.

علائم OHSS می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد:

• خفیف: نفخ، تهوع خفیف، افزایش وزن جزئی و درد خفیف شکم. این علائم شایع هستند و معمولاً خودبه‌خود برطرف می‌شوند.
• متوسط تا شدید: افزایش وزن سریع، درد شدید شکم، تهوع و استفراغ شدید، تنگی نفس و کاهش حجم ادرار. این علائم نیاز به مداخله فوری پزشکی دارند.

پزشکان با نظارت دقیق بر سطح هورمون استرادیول و تعداد فولیکول‌ها در طول سونوگرافی‌های دوره تحریک، سعی در پیشگیری از OHSS دارند. استفاده از پروتکل‌های خاص (مانند پروتکل آنتاگونیست) و استفاده از آگونیست GnRH به جای hCG برای تریگر نهایی، می‌تواند خطر بروز این سندرم را در بیماران پرخطر به شدت کاهش دهد.

سوالات متداول در مورد فاز های چرخه تحریک تخمک گذاری

1. آیا تزریق آمپول‌های تحریک تخمدان دردناک است؟

سوزن آمپول های تحریک تخمدان که به صورت زیرجلدی تزریق می‌شوند، بسیار نازک است و اکثر افراد درد بسیار کمی، مشابه نیش یک پشه، احساس می‌کنند. ممکن است پس از تزریق کمی قرمزی، خارش یا کبودی خفیف در محل ایجاد شود که طبیعی است و به سرعت برطرف می‌شود. استفاده از کمپرس سرد قبل یا بعد از تزریق می‌تواند به کاهش این حس کمک کند.

2. در طول دوره تحریک تخمک‌گذاری چه محدودیت‌هایی باید رعایت شود؟

پزشک معمولاً توصیه می‌کند که از انجام ورزش‌های سنگین و پرتحرک (مانند دویدن، پریدن یا ورزش‌های تماسی) خودداری کنید، زیرا تخمدان‌ها بزرگ و حساس شده‌اند و احتمال پیچ‌خوردگی آن‌ها (Torsion) وجود دارد. همچنین توصیه می‌شود از مصرف الکل و سیگار خودداری کرده و یک رژیم غذایی متعادل و سرشار از پروتئین داشته باشید. در مورد روابط زناشویی نیز بهتر است با پزشک خود مشورت کنید؛ معمولاً در روزهای پایانی تحریک، به دلیل حساسیت تخمدان‌ها، توصیه به پرهیز می‌شود.

3. اگر پاسخ تخمدان‌ها به داروها ضعیف باشد چه اتفاقی می‌افتد؟

اگر در طول سونوگرافی‌های دوره تحریک مشخص شود که تعداد کمی فولیکول در حال رشد است یا رشد آن‌ها متوقف شده (پاسخ ضعیف)، پزشک ممکن است چند گزینه را پیشنهاد دهد:

• افزایش دوز داروها: در برخی موارد، افزایش دوز گنادوتروپین‌ها می‌تواند پاسخ را بهبود بخشد.
• لغو چرخه: اگر پاسخ بسیار ضعیف باشد، گاهی بهترین گزینه لغو چرخه درمانی فعلی و برنامه‌ریزی برای یک چرخه جدید با یک پروتکل تحریک تخمدان متفاوت (مانند استفاده از داروهای مکمل یا پروتکل میکروفلیر) است. این تصمیم به جلوگیری از انجام عمل پانکچر برای تعداد بسیار کم تخمک و صرفه‌جویی در هزینه‌ها کمک می‌کند.

4. بعد از عمل پانکچر چه مراقبت‌هایی لازم است؟

پس از عمل پانکچر یا برداشت تخمک، توصیه می‌شود که برای بقیه روز استراحت کنید. احساس گرفتگی خفیف شکم، لکه‌بینی جزئی و نفخ برای یک تا دو روز طبیعی است. مصرف مایعات فراوان (به ویژه نوشیدنی‌های حاوی الکترولیت) برای کمک به دفع اثر داروها و کاهش نفخ بسیار مهم است. از انجام فعالیت‌های سنگین برای چند روز خودداری کنید و در صورت بروز درد شدید، تب یا خونریزی زیاد، فوراً با کلینیک تماس بگیرید.

جمع‌بندی نقشه راه در مسیر درمان

مسیر از تحریک تا برداشت تخمک یک سفر علمی و دقیق است که هر فاز آن با برنامه‌ریزی و نظارت کامل انجام می‌شود. درک فازهای چرخه درمان تحریک تخمک‌گذاری به شما قدرت می‌دهد تا با دیدی باز و استرس کمتر در این مسیر قدم بگذارید. این فرآیند با سرکوب عملکرد طبیعی تخمدان آغاز می‌شود، با تزریق روزانه آمپول های تحریک تخمدان برای رشد همزمان چندین فولیکول ادامه می‌یابد و با نظارت دقیق از طریق سونوگرافی و آزمایش خون مدیریت می‌شود.

نقطه اوج این مسیر، زمان تزریق آمپول آزادسازی است که باید با دقت میلی‌متری انجام شود تا 36 ساعت بعد، در عمل پانکچر یا برداشت تخمک، جنین‌شناس بتواند تخمک‌های بالغ و باکیفیت را جمع‌آوری کند. اگرچه عوارض تحریک تخمک گذاری مانند سندرم هایپراستیمولیشن ممکن است نگران‌کننده به نظر برسد، اما با انتخاب یک پروتکل تحریک تخمدان مناسب و نظارت دقیق پزشکی، این ریسک‌ها به حداقل می‌رسند. اکنون شما نقشه راه این بخش مهم از فازهای IVF را در دست دارید و آماده‌اید تا با اعتماد به نفس بیشتری این گام‌ها را بردارید.