سندرم تحریک بیش از حد تخمدان در IVF | علائم، پیشگیری و درمان

عرفان زارع آبان 06، 1404

هایپر شدن تخمدان یا سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (Ovarian Hyperstimulation Syndrome - OHSS)، یکی از عوارض جانبی درمان‌های باروری، به‌ویژه IVF است که در آن تخمدان‌ها به داروهای تحریک تخمک‌گذاری پاسخ بیش از حد نشان می‌دهند. اگرچه شنیدن نام این عارضه می‌تواند نگران‌کننده باشد، اما امروزه OHSS یک عارضه عمدتاً قابل پیشگیری از هایپر شدن و مدیریت است. درک اینکه سندرم تحریک بیش از حد تخمدان چیست، شناسایی علائم OHSS و آگاهی از راهکارهای درمانی، به شما کمک می‌کند تا این مرحله از درمان را با آرامش و اطمینان بیشتری پشت سر بگذارید.

این مقاله یک راهنمای کامل برای افرادی است که در مسیر درمان ناباروری قدم گذاشته‌اند. در اینجا به طور شفاف توضیح می‌دهیم که چرا این سندروم رخ می‌دهد، چه افرادی بیشتر در معرض خطر هستند، چگونه می‌توان از آن جلوگیری کرد و در صورت بروز، چه اقداماتی برای درمان آن انجام می‌شود.

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان چیست؟

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) وضعیتی است که در آن تخمدان‌ها به دلیل مصرف داروهای باروری (معمولاً گنادوتروپین‌ها که در سیکل IVF تزریق می‌شوند) به شدت تحریک شده، متورم و دردناک می‌شوند. در حالت طبیعی، بدن هر ماه یک فولیکول را برای رشد و تخمک‌گذاری انتخاب می‌کند، اما در درمان IVF، هدف رشد چندین فولیکول به طور همزمان است. گاهی اوقات، پاسخ بدن به این داروها بیش از حد انتظار است که منجر به هایپر شدن تخمدان می‌شود.

ویژگی اصلی این سندروم، نشت مایع از عروق خونی تخمدان‌ها به داخل حفره شکم و در موارد شدیدتر، به فضای اطراف ریه‌ها است. این تجمع مایع باعث ایجاد علائمی مانند نفخ، درد شکم و افزایش وزن سریع می‌شود. درک این نکته ضروری است که اکثر موارد OHSS خفیف هستند و به خودی خود بهبود می‌یابند، اما موارد شدید نیازمند توجه و مراقبت پزشکی فوری هستند.

چه کسانی در معرض خطر هایپر شدن تخمدان هستند؟

اگرچه هایپر شدن تخمدان می‌تواند برای هر کسی که تحت درمان‌های باروری قرار می‌گیرد رخ دهد، اما برخی عوامل خطر، احتمال بروز آن را افزایش می‌دهند. شناسایی این عوامل به پزشک کمک می‌کند تا پروتکل درمانی ایمن‌تری را برای شما طراحی کند و اقدامات لازم برای پیشگیری از هایپر شدن را در نظر بگیرد.

مهم‌ترین فاکتورهای خطر عبارتند از:

• سندروم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): زنان مبتلا به PCOS به دلیل تعداد زیاد فولیکول‌های کوچک در تخمدان‌هایشان، حساسیت بیشتری به داروهای تحریک تخمک‌گذاری دارند.
• سن پایین: زنان جوان‌تر (معمولاً زیر 35 سال) به دلیل داشتن ذخیره تخمدانی بالا، بیشتر در معرض پاسخ شدید به داروها هستند.
• وزن کم (BMI پایین): زنانی که لاغر هستند، ممکن است به دوزهای پایین‌تر داروها نیز پاسخ قوی‌تری نشان دهند.
• سابقه قبلی OHSS: اگر در سیکل درمانی قبلی خود دچار هایپر شدن تخمدان شده‌اید، احتمال وقوع مجدد آن در سیکل‌های بعدی بیشتر است.
• تعداد بالای فولیکول‌های در حال رشد: اگر در سونوگرافی‌های مانیتورینگ، تعداد زیادی فولیکول (معمولاً بیش از 20-25 عدد) در حال رشد مشاهده شود، ریسک OHSS افزایش می‌یابد.
• سطح بالای هورمون استرادیول (E2) در خون: افزایش سریع و رسیدن سطح استرادیول به مقادیر بسیار بالا (مثلاً بیش از $3500pg/mL$) یک زنگ خطر برای بروز OHSS است.

علائم OHSS: از خفیف تا شدید

علائم OHSS معمولاً حدود 3 تا 10 روز پس از تزریق آمپول hCG (که برای بلوغ نهایی تخمک‌ها استفاده می‌شود) شروع می‌شوند. شدت این علائم می‌تواند بسیار متغیر باشد و به همین دلیل به دسته‌های خفیف، متوسط و شدید تقسیم می‌شود.

علائم OHSS خفیف

بسیاری از زنانی که تحت درمان IVF هستند، درجاتی از OHSS خفیف را تجربه می‌کنند که معمولاً نگران‌کننده نیست و با مراقبت‌های ساده بهبود می‌یابد.

• نفخ و احساس پری در شکم
• درد خفیف شکمی
• حساسیت در ناحیه تخمدان‌ها
• افزایش وزن جزئی (حدود 1 تا 2 کیلوگرم)
• تهوع خفیف

علائم OHSS متوسط

در این حالت، علائم شدیدتر هستند و نیاز به نظارت بیشتری دارند.

• نفخ و درد شکمی قابل توجه
• افزایش وزن سریع (بیش از 1 کیلوگرم در روز)
• بزرگ شدن دور کمر
• تهوع و استفراغ
• اسهال

علائم OHSS شدید (نیاز به اقدام فوری)

OHSS شدید یک وضعیت اورژانسی است و کمتر از 1-2 درصد بیماران را درگیر می‌کند. در صورت مشاهده هر یک از علائم زیر، باید فوراً به پزشک یا مرکز درمانی خود مراجعه کنید.

• تجمع مایع در شکم (آسیت): شکم به شدت متورم، سفت و دردناک می‌شود.
• تنگی نفس یا اشکال در تنفس: این علامت می‌تواند ناشی از تجمع مایع در اطراف ریه‌ها (پلورال افیوژن) باشد.
• کاهش حجم ادرار یا تیره شدن رنگ آن: این نشانه کم‌آبی شدید بدن یا تأثیر بر عملکرد کلیه‌ها است.
• درد قفسه سینه
• سرگیجه شدید
• استفراغ مداوم و عدم تحمل مایعات
• درد یا تورم در پاها: این می‌تواند نشانه لخته شدن خون (ترومبوز) باشد که یکی از خطرناک ترین عوارض OHSS شدید است.

پیشگیری از هایپر شدن تخمدان

امروزه تمرکز اصلی تیم‌های درمانی بر پیشگیری از هایپر شدن است تا مدیریت آن پس از وقوع. پزشک شما با ارزیابی دقیق عوامل خطر، یک پروتکل درمانی شخصی‌سازی شده را برای به حداقل رساندن ریسک OHSS طراحی می‌کند.

برخی از مهم‌ترین استراتژی‌های پیشگیرانه عبارتند از:

1. تنظیم دوز دارو: استفاده از دوزهای پایین‌تر گنادوتروپین‌ها از ابتدای سیکل (Step-down protocol) یا شروع با دوز کم و افزایش تدریجی آن (Step-up protocol)، به ویژه در بیماران پرخطر.
2. استفاده از پروتکل آنتاگونیست GnRH: این پروتکل انعطاف‌پذیری بیشتری را فراهم می‌کند و امکان استفاده از “تریگر آگونیست” را می‌دهد که یک روش پیشگیری بسیار مؤثر است.
3. تریگر با آگونیست GnRH (مانند لوپرولاید): به جای استفاده از hCG برای بلوغ نهایی تخمک‌ها، می‌توان از آگونیست GnRH استفاده کرد. این کار موج LH طبیعی بدن را القا می‌کند که کوتاه‌تر است و خطر OHSS را به شدت کاهش می‌دهد. این روش فقط در پروتکل‌های آنتاگونیست قابل استفاده است.
4. استراتژی Freeze-All (کنسل شدن انتقال جنین تازه): این یکی از مؤثرترین روش‌های پیشگیری از هایپر شدن است. اگر در طول سیکل تحریک، علائم خطر OHSS مشاهده شود (تعداد زیاد فولیکول یا سطح بالای استرادیول)، پزشک تصمیم می‌گیرد که پس از تخمک‌کشی، تمام جنین‌های باکیفیت را فریز کند. در این حالت، انتقال جنین کنسل شده و به یک سیکل آینده (FET) موکول می‌شود. از آنجا که بارداری باعث ترشح hCG و تشدید OHSS می‌شود، عدم انتقال جنین در سیکل تازه، به بدن فرصت می‌دهد تا ریکاوری کند و خطر بروز OHSS شدید تقریباً به صفر می‌رسد.
5. تجویز داروهای کمکی: در بیماران پرخطر، ممکن است داروهایی مانند کابرگولین یا لتروزول پس از تخمک‌کشی برای کاهش نفوذپذیری عروق و جلوگیری از تجمع مایع تجویز شوند.

درمان سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

درمان OHSS به شدت علائم بستگی دارد. هدف اصلی، مدیریت علائم، جلوگیری از پیشرفت بیماری و پیشگیری از عوارض جدی است تا زمانی که بدن به حالت عادی بازگردد (معمولاً طی 1 تا 2 هفته).

درمان OHSS خفیف و متوسط در خانه

اگر علائم شما خفیف تا متوسط باشد، پزشک احتمالاً درمان در منزل را با دستورالعمل‌های زیر توصیه می‌کند:

• مصرف مایعات فراوان: نوشیدن روزانه 2 تا 3 لیتر مایعات غنی از الکترولیت (مانند دوغ شور، آب نارگیل یا نوشیدنی‌های ورزشی) برای جلوگیری از کم‌آبی بدن بسیار مهم است.
• رژیم غذایی مناسب: مصرف یک رژیم غذایی مناسب و غنی از پروتئین (مانند گوشت، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ و حبوبات) به حفظ مایعات در داخل عروق کمک می‌کند.
• پرهیز از فعالیت شدید: استراحت نسبی توصیه می‌شود. از ورزش سنگین، بلند کردن اجسام و رابطه جنسی خودداری کنید، زیرا این فعالیت‌ها می‌توانند خطر پیچ‌خوردگی تخمدان متورم (Torsion) را افزایش دهند.
• کنترل وزن روزانه: وزن کردن خود در یک ساعت مشخص از روز و ثبت آن، به پایش تجمع مایع کمک می‌کند.
• استفاده از مسکن‌های ساده: برای کنترل درد می‌توانید از استامینوفن استفاده کنید. از مصرف داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن خودداری کنید، مگر اینکه پزشک تجویز کرده باشد، زیرا ممکن است بر عملکرد کلیه تأثیر بگذارند.
• مراجعه به پزشک در صورت تشدید علائم: در صورت بدتر شدن هر یک از علائم، فوراً با پزشک خود تماس بگیرید.

درمان OHSS شدید در بیمارستان

موارد شدید OHSS نیازمند بستری شدن در بیمارستان برای کنترل دقیق علائم و جلوگیری از عوارض خطرناک است. اقدامات درمانی در بیمارستان ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• تزریق مایعات وریدی (IV): برای اصلاح کم‌آبی و عدم تعادل الکترولیت‌ها.
• پایش دقیق: کنترل مداوم علائم حیاتی، حجم ادرار، وزن و آزمایش‌های خون (برای بررسی عملکرد کلیه، کبد و غلظت خون).
• آسپیراسیون مایع شکمی (پاراسنتز): اگر تجمع مایع در شکم (آسیت) باعث درد شدید یا تنگی نفس شود، پزشک ممکن است با استفاده از یک سوزن نازک و تحت هدایت سونوگرافی، مایع اضافی را تخلیه کند. این کار معمولاً به سرعت باعث تسکین علائم می‌شود.
• داروهای ضد انعقاد: برای پیشگیری از تشکیل لخته خون، ممکن است هپارین با دوز پایین تجویز شود.
• مدیریت سایر عوارض: درمان مشکلات تنفسی، نارسایی کلیه یا سایر عوارض احتمالی.

سوالات متداول (FAQ) در مورد سندرم تجریک بیش از حد تخمدان

1. آیا هایپر شدن تخمدان بر کیفیت تخمک‌ها یا جنین‌ها تأثیر می‌گذارد؟

خیر. تحقیقات نشان داده‌اند که بروز OHSS تأثیر منفی بر کیفیت تخمک‌ها، نرخ لقاح، کیفیت جنین‌ها یا شانس بارداری در سیکل‌های بعدی (FET) ندارد. در واقع، پاسخ شدید تخمدان‌ها اغلب به معنای به دست آمدن تعداد زیادی تخمک است که می‌تواند در نهایت منجر به تعداد بیشتری جنین باکیفیت برای فریز و استفاده در آینده شود.

2. اگر انتقال جنین به دلیل خطر OHSS کنسل شود، چه زمانی می‌توانم برای انتقال جنین فریز شده (FET) اقدام کنم؟

کنسل شدن انتقال جنین و انتخاب استراتژی Freeze-All یک اقدام هوشمندانه برای حفظ سلامت شماست. معمولاً پس از تخمک‌کشی و شروع پریود، علائم OHSS به سرعت فروکش می‌کنند. شما می‌توانید پس از 1 تا 2 سیکل قاعدگی طبیعی، یعنی زمانی که بدن شما کاملاً ریکاوری کرده و هورمون‌ها به سطح نرمال بازگشته‌اند، برای یک سیکل انتقال جنین فریز شده (FET) آماده شوید.

3. آیا پیچ‌خوردگی تخمدان (Ovarian Torsion) در OHSS شایع است؟

پیچ‌خوردگی تخمدان یک عارضه نادر اما جدی است که در آن تخمدان بزرگ و سنگین شده به دور پایه خود می‌پیچد و جریان خون آن قطع می‌شود. اگرچه در OHSS به دلیل بزرگ شدن تخمدان‌ها ریسک این عارضه کمی افزایش می‌یابد، اما همچنان بسیار نادر است. این وضعیت با درد ناگهانی و شدید در یک طرف شکم مشخص می‌شود و یک اورژانس جراحی است. به همین دلیل است که در دوره OHSS، پرهیز از فعالیت‌های شدید بدنی اکیداً توصیه می‌شود.

4. آیا ممکن است OHSS بدون تزریق hCG رخ دهد؟

وقوع OHSS شدید بدون وجود هورمون hCG (چه به صورت تزریقی برای تریگر و چه به صورت تولید شده توسط بدن پس از بارداری) تقریباً غیرممکن است. این هورمون نقش کلیدی در افزایش نفوذپذیری عروق و نشت مایع دارد. به همین دلیل است که استفاده از تریگر آگونیست (که موج hCG را ایجاد نمی‌کند) و استراتژی Freeze-All (که از بارداری در سیکل تحریک جلوگی

جمع‌بندی

هایپر شدن تخمدان (OHSS) اگرچه می‌تواند تجربه‌ای نگران‌کننده در مسیر درمان باروری باشد، اما با دانش امروزی و استراتژی‌های مدیریتی پیشرفته، یک عارضه کاملاً قابل کنترل است. مهم‌ترین گام، انتخاب یک مرکز درمانی معتبر است که با ارزیابی دقیق ریسک فاکتورهای شما، یک پروتکل درمانی ایمن و شخصی‌سازی شده را طراحی کند. روش‌هایی مانند “تریگر آگونیست” و استراتژی “Freeze-All” انقلابی در پیشگیری از هایپر شدن ایجاد کرده و خطر بروز موارد شدید را به حداقل رسانده‌اند. به عنوان بیمار، نقش شما نیز بسیار حیاتی است. آگاهی از علائم OHSS و گزارش سریع هرگونه تغییر به تیم درمانی، به تشخیص زودهنگام و مدیریت مؤثر کمک می‌کند.