بیماری‌های عفونی و ناباروری | علائم، تشخیص و درمان کامل

عرفان زارع آبان 06، 1404

بیماری‌های عفونی، به‌ویژه آن‌هایی که دستگاه تناسلی را درگیر می‌کنند، می‌توانند به طور مستقیم یا غیرمستقیم باعث ناباروری یا کاهش شدید شانس بارداری در زنان و مردان شوند. این عفونت‌ها با ایجاد التهاب، آسیب به ساختارهای حیاتی تولیدمثلی مانند لوله‌های فالوپ، بیضه‌ها و رحم، و همچنین تأثیر بر کیفیت اسپرم و تخمک، مسیر بارداری را مختل می‌کنند. درک ارتباط بین عفونت‌های تناسلی و مشکلات باروری، اولین گام برای تشخیص به موقع و پیگیری درمان بیماری‌ها است.

بسیاری از این عفونت‌ها، به خصوص در مراحل اولیه، علائم خفیف و غیراختصاصی دارند یا حتی بدون علامت هستند، که این موضوع تشخیص را دشوارتر می‌کند. در نتیجه، یک عفونت درمان نشده می‌تواند برای ماه‌ها یا سال‌ها به بافت‌های تولیدمثلی آسیب بزند و فرد تنها زمانی متوجه مشکل می‌شود که با چالش ناباروری روبرو می‌گردد. از این رو، آگاهی از علائم عفونت و شناخت عوامل خطر، نقشی حیاتی در حفظ قدرت باروری ایفا می‌کند. این راهنما به بررسی جامع شایع‌ترین بیماری‌های عفونی و ناباروری ناشی از آن‌ها و روش‌های مؤثر درمان عفونت‌ها می‌پردازد.

بیماری التهابی لگن (PID)

بیماری التهابی لگن یا PID، یک عفونت جدی در اندام‌های تولیدمثلی فوقانی زنان است که رحم، لوله‌های فالوپ و تخمدان‌ها را درگیر می‌کند. این بیماری تقریباً همیشه در نتیجه گسترش عفونت‌های تناسلی درمان‌نشده، به‌ویژه کلامیدیا و سوزاک، از واژن و دهانه رحم به سمت بالا ایجاد می‌شود. PID یکی از اصلی‌ترین دلایل قابل پیشگیری ناباروری زنان در سراسر جهان محسوب می‌شود.

آسیب ناشی از PID به دلیل پاسخ التهابی شدید بدن به باکتری‌ها رخ می‌دهد. این التهاب می‌تواند منجر به ایجاد بافت اسکار (چسبندگی) در داخل و اطراف لوله‌های فالوپ شود. این چسبندگی‌ها مسیر حرکت تخمک از تخمدان به رحم را مسدود کرده یا آن را دشوار می‌سازند. حتی اگر لوله‌ها به طور کامل مسدود نشوند، آسیب به مژک‌های ظریف داخل لوله (که به حرکت تخمک کمک می‌کنند) می‌تواند خطر حاملگی خارج رحمی را به شدت افزایش دهد.

علائم PID که باید جدی گرفته شوند

علائم عفونت PID می‌تواند از بسیار خفیف تا شدید متغیر باشد و همین موضوع تشخیص را چالش‌برانگیز می‌کند. بسیاری از زنان ممکن است ندانند که به PID مبتلا هستند. با این حال، شایع‌ترین نشانه‌ها عبارتند از:

• درد در ناحیه تحتانی شکم و لگن (شایع‌ترین علامت)
• ترشحات غیرطبیعی واژن، که ممکن است بو و رنگ نامطبوعی داشته باشند
• خونریزی غیرطبیعی از رحم، به‌ویژه حین یا بعد از رابطه جنسی یا بین چرخه‌های قاعدگی
• درد هنگام رابطه جنسی
• تب و لرز
• درد و سوزش هنگام ادرار

در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مراجعه فوری به پزشک برای شروع درمان بیماری‌های عفونی ضروری است. تشخیص زودهنگام و درمان سریع با آنتی‌بیوتیک‌های مناسب می‌تواند از آسیب دائمی به اندام‌های تولیدمثلی جلوگیری کند.

عفونت کلامیدیا و سوزاک

کلامیدیا و سوزاک دو مورد از شایع‌ترین عفونت‌های مقاربتی (STIs) باکتریایی هستند که به دلیل ماهیت عمدتاً بدون علامت خود، به “عفونت‌های خاموش” شهرت دارند. این بیماری‌های عفونی اگر درمان نشوند، عامل اصلی ایجاد بیماری التهابی لگن (PID) در زنان و در نتیجه، ناباروری ناشی از آسیب لوله‌های رحمی هستند. تأثیر مخرب این عفونت‌ها تنها به زنان محدود نمی‌شود و می‌توانند باروری مردان را نیز تحت تأثیر قرار دهند.

در مردان، این باکتری‌ها می‌توانند باعث اپیدیدیمیت شوند، که التهاب لوله‌ای در پشت بیضه‌ها (اپیدیدیم) است. این لوله مسئولیت بلوغ و انتقال اسپرم را بر عهده دارد. التهاب شدید و مزمن در این ناحیه می‌تواند منجر به ایجاد بافت اسکار و انسداد مجاری شود، که در نتیجه آن، خروج اسپرم از بیضه‌ها مسدود شده و منجر به ناباروری مردان از نوع انسدادی (Obstructive Azoospermia) می‌گردد.

نحوه تشخیص و درمان کلامیدیا و سوزاک

با توجه به اینکه اغلب علائم عفونت وجود ندارد، غربالگری منظم برای افراد فعال از نظر جنسی، به‌ویژه افراد زیر 25 سال یا کسانی که شرکای جنسی متعددی دارند، حیاتی است. تشخیص این عفونت‌ها بسیار ساده است و معمولاً با یک نمونه ادرار یا سواب از ناحیه تناسلی انجام می‌شود.

خوشبختانه، درمان عفونت‌های باکتریایی مانند کلامیدیا و سوزاک در صورت تشخیص به موقع، ساده و مؤثر است. پزشک معمولاً یک دوره آنتی‌بیوتیک خوراکی یا تزریقی تجویز می‌کند. بسیار مهم است که هر دو شریک جنسی به طور همزمان تحت درمان قرار گیرند تا از عفونت مجدد جلوگیری شود. تکمیل دوره کامل درمان، حتی اگر علائم برطرف شده باشند، برای ریشه‌کن کردن کامل باکتری ضروری است.

عفونت‌های رحمی (اندومتریت)

عفونت‌های رحمی یا اندومتریت، به التهاب لایه داخلی رحم (اندومتر) گفته می‌شود. اندومتر بافتی است که جنین پس از لقاح در آن لانه‌گزینی می‌کند و هرگونه اختلال در سلامت این بافت می‌تواند به طور مستقیم بر موفقیت بارداری تأثیر بگذارد. اندومتریت مزمن، یک حالت التهابی پایدار و سطح پایین است که اغلب علائم واضحی ندارد اما می‌تواند یکی از دلایل شکست مکرر لانه‌گزینی (RIF) در چرخه‌های IVF و سقط مکرر باشد.

التهاب در اندومتر، محیط رحم را برای پذیرش جنین نامساعد می‌کند. این التهاب می‌تواند تعادل میکروبیوم طبیعی رحم را بر هم زده و با فعال کردن سیستم ایمنی، پذیرش جنین توسط دیواره رحم را مختل کند. در نتیجه، حتی اگر یک جنین سالم و باکیفیت تشکیل شود، قادر به لانه‌گزینی موفق در یک اندومتر ملتهب نخواهد بود. به همین دلیل، ارزیابی وضعیت اندومتر در زنانی که با ناباروری یا سقط مکرر مواجه هستند، اهمیت ویژه‌ای دارد.

تشخیص و درمان اندومتریت مزمن

تشخیص اندومتریت مزمن کمی چالش‌برانگیزتر از عفونت‌های حاد است. روش استاندارد طلایی برای تشخیص، هیستروسکوپی همراه با بیوپسی (نمونه‌برداری) از بافت اندومتر است. در این روش، پزشک با یک دوربین نازک داخل رحم را مشاهده کرده و در صورت مشاهده علائم التهاب (مانند قرمزی یا تورم)، نمونه‌ای از بافت را برای بررسی پاتولوژیک و کشت میکروبی ارسال می‌کند.

درمان عفونت‌های رحمی معمولاً شامل یک دوره آنتی‌بیوتیک‌درمانی هدفمند برای از بین بردن عامل عفونی و کاهش التهاب است. پس از اتمام درمان، ممکن است برای اطمینان از بهبودی کامل، بیوپسی مجدد انجام شود. مدیریت موفق اندومتریت مزمن می‌تواند شانس لانه‌گزینی موفق و بارداری را در چرخه‌های بعدی به طور قابل توجهی افزایش دهد.

تأثیر عفونت‌ها بر سلامت باروری مردان

اگرچه تمرکز بیماری‌های عفونی و ناباروری اغلب بر روی زنان است، اما ناباروری مردان نیز می‌تواند به شدت تحت تأثیر عفونت‌ها قرار گیرد. عفونت در هر بخشی از دستگاه تناسلی مردانه، از بیضه‌ها و اپیدیدیم گرفته تا غدد پروستات و وزیکول سمینال، می‌تواند به روش‌های مختلفی به قدرت باروری آسیب برساند. این آسیب‌ها تنها به انسداد محدود نمی‌شوند و کیفیت اسپرم را نیز هدف قرار می‌دهند.

مکانیسم‌های اصلی آسیب‌رسانی عفونت به باروری مردان عبارتند از:

1. آسیب مستقیم به اسپرم: برخی باکتری‌ها و ویروس‌ها می‌توانند به غشای اسپرم بچسبند و تحرک یا توانایی آن برای نفوذ به تخمک را کاهش دهند.
2. ایجاد استرس اکسیداتیو: پاسخ التهابی بدن به عفونت منجر به تولید گونه‌های فعال اکسیژن (ROS) می‌شود. این مولکول‌ها می‌توانند به DNA اسپرم آسیب بزنند (افزایش fragmentation DNA) و کیفیت کلی آن را کاهش دهند.
3. انسداد مجاری: همانطور که پیشتر ذکر شد، عفونت‌هایی مانند اپیدیدیمیت می‌توانند باعث انسداد مجاری و جلوگیری از خروج اسپرم شوند.
4. تولید آنتی‌بادی ضد اسپرم: در برخی موارد، التهاب ناشی از عفونت می‌تواند سد خونی-بیضه‌ای را بشکند و سیستم ایمنی بدن را وادار به تولید آنتی‌بادی علیه اسپرم‌های خود فرد کند.

عفونت‌های کلیدی مؤثر بر ناباروری مردان

علاوه بر کلامیدیا و سوزاک، عفونت‌های دیگری نیز می‌توانند بر سلامت باروری مردان تأثیر بگذارند:

• اوریون (Mumps): ویروس اوریون، اگر پس از بلوغ رخ دهد، می‌تواند باعث ارکیت (التهاب بیضه‌ها) شود. ارکیت اوریونی می‌تواند به سلول‌های تولیدکننده اسپرم در بیضه‌ها آسیب دائمی وارد کرده و منجر به آتروفی (کوچک شدن) بیضه و ناباروری شدید شود.
• پروستاتیت (Prostatitis): عفونت غده پروستات می‌تواند کیفیت مایع منی را تغییر داده و عملکرد اسپرم را مختل کند.
• عفونت‌های ویروسی مانند HIV: اگرچه HIV مستقیماً به اسپرم آسیب نمی‌زند، اما می‌تواند عملکرد بیضه و تولید هورمون را تحت تأثیر قرار دهد.

غربالگری و درمان بیماری‌های عفونی در مردان، به ویژه در زوج‌هایی که با ناباروری مواجه هستند، یک بخش ضروری از ارزیابی کامل است.

جدول خلاصه: بیماری‌های عفونی و تأثیر آن‌ها بر باروری

سوالات متداول (FAQ) در مورد عفونت ها و ناباروری

1. آیا هر عفونت واژینال می‌تواند باعث ناباروری شود؟

خیر. همه عفونت‌های واژینال مستقیماً منجر به ناباروری نمی‌شوند. برای مثال، عفونت‌های قارچی (کاندیدیازیس) یا واژینوز باکتریال معمولاً به اندام‌های تولیدمثلی فوقانی سرایت نمی‌کنند و باعث آسیب ساختاری نمی‌شوند. با این حال، التهاب ناشی از آن‌ها می‌تواند محیط واژن را برای اسپرم نامساعد کرده و به طور موقت شانس بارداری را کاهش دهد. خطر اصلی مربوط به عفونت‌های تناسلی باکتریایی مانند کلامیدیا و سوزاک است که می‌توانند به سمت بالا حرکت کرده و PID ایجاد کنند.

2. آیا واکسن HPV می‌تواند از ناباروری مرتبط با عفونت جلوگیری کند؟

واکسن HPV در درجه اول برای پیشگیری از سرطان‌های مرتبط با ویروس پاپیلومای انسانی، به‌ویژه سرطان دهانه رحم، طراحی شده است. اگرچه HPV مستقیماً عامل ناباروری لوله‌ای یا هورمونی نیست، اما درمان ضایعات پیش‌سرطانی دهانه رحم (که توسط HPV ایجاد می‌شوند) ممکن است نیازمند روش‌هایی مانند LEEP یا کونیزاسیون باشد. این روش‌ها می‌توانند به ساختار دهانه رحم آسیب زده یا میزان مخاط دهانه رحم را کاهش دهند که هر دو می‌توانند بر باروری تأثیر منفی بگذارند. بنابراین، واکسن HPV با کاهش نیاز به این درمان‌ها، به طور غیرمستقیم به حفظ پتانسیل باروری کمک می‌کند.

3. بعد از درمان یک بیماری مقاربتی، چقدر طول می‌کشد تا قدرت باروری برگردد؟

این سوال به نوع عفونت و میزان آسیب وارد شده بستگی دارد. اگر عفونت (مانند کلامیدیا) زود تشخیص داده شده و قبل از ایجاد آسیب ساختاری (مانند انسداد لوله) درمان شود، قدرت باروری باید به سرعت به حالت عادی بازگردد. اما اگر عفونت منجر به آسیب دائمی مانند چسبندگی شدید لوله‌های فالوپ شده باشد، درمان عفونت‌ها با آنتی‌بیوتیک صرفاً عامل بیماری‌زا را از بین می‌برد، اما آسیب ایجاد شده را ترمیم نمی‌کند. در چنین مواردی، ممکن است برای باردار شدن به روش‌های کمک باروری مانند IVF نیاز باشد.

نتیجه‌گیری

ارتباط میان بیماری‌های عفونی و ناباروری یک واقعیت بالینی انکارناپذیر است. بسیاری از این عفونت‌ها به صورت خاموش و بدون علائم هشداردهنده جدی، به تدریج به ساختارهای ظریف و حیاتی دستگاه تولیدمثل آسیب می‌رسانند. زمانی که زوجی با مشکل ناباروری مواجه می‌شود، اغلب سال‌ها از زمان وقوع آسیب اولیه گذشته و درمان پیچیده‌تر می‌شود. بنابراین، رویکرد هوشمندانه، تمرکز بر پیشگیری و تشخیص زودهنگام است.

انجام غربالگری‌های منظم برای عفونت‌های مقاربتی، به‌ویژه برای افراد جوان و فعال از نظر جنسی، یک استراتژی حیاتی برای جلوگیری از عواقب بلندمدت مانند بیماری التهابی لگن و آسیب‌های لوله‌ای است. همچنین، توجه به علائم عفونت هرچند خفیف، مانند تغییر در ترشحات، دردهای غیرمعمول لگنی یا سوزش ادرار، و مراجعه به موقع به پزشک برای دریافت درمان عفونت‌ها، می‌تواند از تبدیل شدن یک مشکل ساده به یک بحران باروری جلوگیری کند. در نهایت، حفظ سلامت باروری یک مسئولیت مشترک برای زنان و مردان است و آگاهی، اولین و مهم‌ترین قدم در این مسیر به شمار می‌رود.