آیا فروش تخمک اهدایی قانونی و شرعی است؟ | راهنمای کامل
عطا صفرنژاد
03 آذر 1404
خلاصه مقاله را به صورت صوتی گوش کنید
در سالهای اخیر، موضوع فروش تخمک اهدایی به یکی از بحثبرانگیزترین مسائل در حوزه درمان ناباروری تبدیل شده است. از یک سو، زوجهای بسیاری هستند که تنها راه فرزنددار شدنشان استفاده از تخمک اهدایی است و از سوی دیگر، زنانی قرار دارند که با انگیزههای نوعدوستانه یا مالی، حاضر به اهدای تخمک خود میشوند. اما آیا این فرآیند یک “معامله” یا “فروش” است؟ آیا خرید و فروش تخمک قانونی است؟ و مهمتر از همه، نگاه قانون و شرع به این موضوع چیست؟
پاسخ کوتاه و مستقیم این است: خیر، فروش تخمک به معنای یک کالای تجاری در ایران غیرقانونی و غیراخلاقی است. آنچه در مراکز درمانی معتبر و تحت نظارت قانون انجام میشود، “اهدای تخمک” است و مبلغی که به فرد اهداکننده پرداخت میشود، نه بهای تخمک، بلکه حق الزحمه اهدا کننده یا “هدیه ایثارگرانه” برای جبران هزینهها، زمان صرفشده و مخاطرات احتمالی فرآیند است. این مقاله به طور کامل این تمایز را بیان داشته و ابعاد قانونی، شرعی و اخلاقی آن را روشن میکند.
تفاوت کلیدی: “فروش تخمک” در مقابل “اهدای تخمک”
استفاده از واژه “فروش” برای این عمل، بار معنایی منفی و تجاری به آن میدهد که با اخلاق پزشکی در تضاد کامل است. قانونگذار و مراکز درمانی، تخمک و به طور کلی اعضای بدن انسان را کالا نمیدانند که بتوان برای آن قیمت تعیین کرد و آن را در بازار معامله نمود.
- اهدای تخمک: یک عمل ایثارگرانه است که طی آن، یک زن واجد شرایط (اهداکننده) به صورت داوطلبانه تخمکهای خود را در اختیار یک زوج نابارور قرار میدهد. در این فرآیند، زوج گیرنده مبلغی را به عنوان هدیه ایثارگرانه برای قدردانی و جبران زحمات به اهداکننده پرداخت میکنند. این مبلغ توسط مراکز درمانی و بر اساس یک تعرفه مصوب نسبی تعیین میشود تا از جنبه تجاری شدن آن جلوگیری شود.
- فروش تخمک: این عبارت به فعالیتهای غیرقانونی و خارج از چارچوب پزشکی اشاره دارد که معمولاً توسط واسطهها و دلالان در بازار سیاه تخمک اهدایی انجام میشود. در این بازار، تخمک به یک کالا تبدیل شده که این امر از نظر اخلاقی و قانونی مردود است.
جنبه های قانونی و شرعی اهدای تخمک در ایران
ایران یکی از کشورهای پیشرو در زمینه قوانین مربوط به درمانهای نوین ناباروری است. چارچوبهای مشخصی برای این فرآیند وجود دارد تا هم حقوق اهداکننده و گیرنده حفظ شود و هم از سوءاستفادههای احتمالی جلوگیری گردد.
نگاه قانون به اهدای تخمک
قانون “نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور” مصوب سال 1382، سنگبنای قانونی این فرآیندها در ایران است. اگرچه این قانون مستقیماً به اهدای تخمک اشاره نمیکند، اما رویه قضایی و آییننامههای اجرایی مراکز درمان ناباروری، اهدای گامت (تخمک و اسپرم) را نیز تحت پوشش قرار داده و آن را مجاز شمردهاند.
نکات کلیدی قانونی عبارتند از:
- الزام به انجام در مراکز مجاز: کل فرآیند، از غربالگری اهداکننده تا انتقال جنین، باید در مراکز درمان ناباروری دارای مجوز از وزارت بهداشت انجام شود.
- محرمانگی اطلاعات: هویت فرد اهداکننده و زوج گیرنده برای همیشه محرمانه باقی میماند. این اصل برای جلوگیری از بروز مشکلات عاطفی و حقوقی در آینده ضروری است.
- عدم وجود رابطه نسبی: بر اساس قوانین، هیچ رابطه خویشاوندی بین فرد اهداکننده و کودکی که متولد میشود، وجود نخواهد داشت و تمامی حقوق و تکالیف والدینی بر عهده زوج گیرنده است. جلوگیری از واسطه گری و دلالبازی یکی از اهداف اصلی این قوانین است.
دیدگاه شرعی درباره فروش تخمک
اکثر مراجع عظام تقلید، اهدای تخمک را با رعایت ضوابط شرعی، جایز میدانند. شرط اصلی این است که لقاح با اسپرم شوهر شرعی و زن قاونی (گیرنده) انجام شود و سپس جنین حاصله به رحم همسر شرعی او منتقل گردد. نکته مهم این است که از نظر شرعی، کودکی که متولد میشود، فرزند صاحب اسپرم و زنی است که او را به دنیا میآورد.
مبلغ دریافتی اهدا کننده تخمک چقدر است؟
این یکی از پرتکرارترین سوالات در این حوزه است. قیمت فروش تخمک چقدر است؟ همانطور که تاکید شد، واژه “قیمت” در اینجا صحیح نیست. مبلغی که پرداخت میشود، حق الزحمه اهدا کننده برای جبران موارد زیر است:
- هزینههای پزشکی: شامل ویزیتها، سونوگرافیها، آزمایشات و داروهای هورمونی که فرد اهداکننده باید مصرف کند.
- جبران زمان صرفشده: فرآیند اهدای تخمک نیازمند مراجعات متعدد به کلینیک است که وقت و انرژی زیادی از فرد میگیرد.
- پوشش هزینههای جانبی: هزینههای رفت و آمد، مرخصی از کار و استراحت پس از عمل پانکچر (تخمککشی).
- قدردانی از عمل ایثارگرانه: بخشی از این مبلغ به عنوان هدیه برای تشکر از این اقدام انساندوستانه در نظر گرفته میشود.
مبلغ دریافتی اهدا کننده تخمک یک رقم ثابت و قطعی ندارد و معمولاً توسط انجمنهای تخصصی یا مراکز باروری به صورت یک بازه پیشنهادی اعلام میشود. این مبلغ در سال 1403-1404 معمولاً بین 15 تا 25 میلیون تومان متغیر است. هرگونه درخواست مبلغ خارج از این عرف، به خصوص در آگهیهای شخصی، میتواند نشانه فعالیت در بازار سیاه تخمک اهدایی باشد که خطرات زیادی برای طرفین دارد.
چرا باید از واسطهها دوری کرد؟
فعالیت دلالان و واسطهها، بزرگترین تهدید برای سلامت و امنیت فرآیند اهدای تخمک است. این افراد با دور زدن مراکز قانونی، مشکلات متعددی ایجاد میکنند:
- عدم انجام غربالگریهای پزشکی: واسطهها صلاحیت و امکانات لازم برای بررسی دقیق سلامت جسمی و ژنتیکی اهداکننده را ندارند. این امر میتواند منجر به انتقال بیماریهای عفونی (مانند هپاتیت و HIV) یا ژنتیکی به جنین و مادر گیرنده شود.
- کلاهبرداری مالی: هیچ تضمینی برای انجام تعهدات در این بازار غیررسمی وجود ندارد. موارد بسیاری از دریافت پول توسط واسطه و ناپدید شدن او یا معرفی اهداکننده نامناسب گزارش شده است.
- مشکلات حقوقی آینده: بدون وجود قرارداد مالی و حقوقی معتبر که در مرکز درمانی تنظیم شود، هویت طرفین فاش شده و احتمال ادعاها و باجخواهیهای آتی از سوی اهداکننده وجود خواهد داشت.
- به خطر افتادن سلامت اهداکننده: تحریک تخمدان و عمل تخمککشی باید تحت نظارت دقیق متخصص انجام شود. انجام این فرآیند در مراکز غیرمعتبر میتواند منجر به عوارض خطرناکی مانند سندروم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) برای اهداکننده شود.
مراحل قانونی و ایمن برای اهدای تخمک
اگر شما به عنوان یک زن جوان قصد اهدای تخمک دارید یا به عنوان یک زوج نیازمند اهدای تخمک هستید، تنها مسیر درست و ایمن، مراجعه مستقیم به یک مرکز درمان ناباروری معتبر است.
فرآیند برای فرد اهداکننده
- مراجعه و مشاوره: در جلسه اول، تمام جنبه های قانونی و اخلاقی فرآیند برای شما توضیح داده میشود.
- غربالگری و آزمایشات: شامل آزمایشات خون برای بررسی هورمونها، بیماریهای عفونی، ژنتیک (مانند کاریوتایپ) و سلامت عمومی.
- مشاوره روانشناسی: برای اطمینان از آمادگی روحی و درک کامل شما از تمام ابعاد این عمل.
- شروع سیکل درمانی: در صورت تایید، داروهای تحریک تخمدان برای شما تجویز میشود و با سونوگرافیهای منظم، رشد فولیکولها بررسی میگردد.
- عمل پانکچر (تخمککشی): یک عمل سرپایی کوتاه (حدود 15-20 دقیقه) که تحت بیهوشی سبک انجام شده و تخمکها از تخمدان استخراج میشوند.
- دریافت هدیه ایثارگرانه: پس از اتمام عمل، مبلغ دریافتی اهدا کننده تخمک که از قبل در قرارداد مشخص شده، به طور کامل پرداخت میشود.
فرآیند برای زوج گیرنده
- تشکیل پرونده و مشاوره: پزشک متخصص، لزوم استفاده از تخمک اهدایی را برای شما تایید میکند.
- انتخاب اهداکننده: مرکز درمانی لیستی از اهداکنندگان تایید شده (بدون افشای هویت) با مشخصات کلی (سن، گروه خونی، ویژگیهای فیزیکی عمومی) را در اختیار شما قرار میدهد.
- تنظیم قرارداد حقوقی و مالی: یک قرارداد سهجانبه بین شما، مرکز درمانی و اهداکننده (با حفظ محرمانگی) تنظیم میشود که تمام مسائل حقوقی فروش تخمک (که در واقع اهدای آن است) و هزینهها را شفاف میکند.
- همزمانسازی سیکلها: سیکل قاعدگی زن گیرنده با استفاده از دارو با سیکل اهداکننده هماهنگ میشود تا رحم برای پذیرش جنین آماده گردد.
- لقاح و انتقال جنین: پس از دریافت تخمکها، آنها با اسپرم همسر شما در آزمایشگاه لقاح داده شده و جنینهای حاصله پس از 3 تا 5 روز به رحم شما منتقل میشوند.
سوالات متداول (FAQ)
1. آیا فرد اهداکننده میتواند برای اهدای تخمک خود شرط و شروطی بگذارد؟
در مراکز قانونی خیر. اهداکننده نمیتواند برای ویژگیهای زوج گیرنده (مانند وضعیت مالی یا اجتماعی) شرط تعیین کند. این فرآیند کاملاً محرمانه و بر اساس انطباق پزشکی و گروههای خونی انجام میشود تا ماهیت ایثارگرانه آن حفظ شود. درخواست شرط، معمولاً در بازار غیرقانونی دلالان دیده میشود.
2. اگر اهداکننده پس از دریافت پول، از ادامه فرآیند منصرف شود چه اتفاقی میافتد؟
اینجاست که اهمیت قرارداد مالی و حقوقی در مراکز معتبر مشخص میشود. در این قراردادها، مراحل پرداخت معمولاً متناسب با پیشرفت فرآیند تعریف میشود. بخشی از مبلغ پس از شروع داروها و بخش اصلی پس از عمل تخمککشی پرداخت میشود تا از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری شود. در صورت انصراف بیدلیل، اهداکننده ممکن است ملزم به بازپرداخت هزینههای انجام شده باشد.
3. آیا اهدای تخمک باعث یائسگی زودرس یا کاهش ذخیره تخمدان اهداکننده میشود؟
خیر. این یک باور غلط رایج است. در هر سیکل طبیعی ماهانه، بدن زن تعدادی فولیکول را برای رشد آماده میکند که در نهایت تنها یکی از آنها غالب شده و تخمکگذاری میکند و بقیه از بین میروند. داروهای تحریک تخمدان صرفاً باعث میشوند تعداد بیشتری از همان فولیکولهایی که قرار بود در آن ماه از بین بروند، به بلوغ برسند. بنابراین، این فرآیند تاثیری بر ذخیره کلی تخمدان در ماههای آینده ندارد.
4. آیا زوج گیرنده میتوانند اهداکننده را از میان اقوام یا آشنایان خود انتخاب کنند؟ (اهدای定向)
بله، این امکان وجود دارد و به آن “اهدای شناختهشده” میگویند. در این حالت، اگر یکی از بستگان یا دوستان زوجین (مثلاً خواهر یا دوست خانوادگی) واجد شرایط اهدای تخمک باشد، میتواند به عنوان اهداکننده به مرکز درمانی معرفی شود. در این صورت نیز تمام مراحل غربالگری پزشکی و حقوقی باید به طور کامل طی شود، هرچند که اصل محرمانگی هویت در اینجا موضوعیت ندارد.
جمعبندی
در پایان، باید با قاطعیت تکرار کرد که فروش تخمک اهدایی در ایران نه قانونی است، نه شرعی و نه اخلاقی. آنچه مورد تایید و حمایت نظام سلامت و قانون قرار دارد، “اهدای ایثارگرانه تخمک” در چارچوب مراکز درمانی معتبر است. مبلغی که در این فرآیند رد و بدل میشود، بهای کالا نیست، بلکه حق الزحمه اهدا کننده برای جبران هزینهها و قدردانی از یک فداکاری بزرگ است. دور زدن قانون و پناه بردن به بازار سیاه تخمک اهدایی، میتواند به قیمت سلامت، سرمایه و آرامش روانی طرفین تمام شود.
