10 علت شایع ناباروری زنان: از مشکلات تخمک‌گذاری تا رحم

عطا صفرنژاد 01 آذر 1404

خلاصه مقاله را به صورت صوتی گوش کنید

علل ناباروری زنان طیف وسیعی از عوامل هورمونی، ساختاری و عملکردی را در بر می‌گیرد. این مقاله به صورت یک راهنمای جامع و دقیق، دلایل اصلی ناباروری در زنان را بررسی می‌کند تا با افزایش آگاهی، مسیر تشخیص و درمان را برای شما روشن‌تر سازد. برخلاف تصور عمومی، ناباروری تنها یک دلیل مشخص ندارد؛ بلکه اغلب نتیجه‌ی ترکیبی از عوامل مختلف است. شناسایی دقیق این عوامل توسط متخصص، کلید انتخاب موثرترین روش درمانی است. در ادامه، به مهم‌ترین و شایع‌ترین دلایل ناباروری در زنان، از مشکلات تخمک گذاری گرفته تا مسائل مربوط به ساختار رحم و لوله‌ها، خواهیم پرداخت.

بخش اول: اختلالات تخمک‌گذاری، شایع‌ترین علت ناباروری

اختلالات تخمک‌گذاری مسئول حدود 25 تا 30 درصد از کل موارد ناباروری زنان هستند. در این شرایط، تخمک‌گذاری یا به صورت نامنظم و غیرقابل پیش‌بینی رخ می‌دهد یا اصلاً اتفاق نمی‌افتد. این مشکل می‌تواند ریشه‌های مختلفی داشته باشد.

1) سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)

سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) شایع‌ترین علت ناباروری ناشی از عدم تخمک‌گذاری است. این سندرم یک اختلال هورمونی پیچیده است که با عدم تعادل هورمون‌ها، به ویژه افزایش سطح آندروژن‌ها (هورمون‌های مردانه) و مقاومت به انسولین مشخص می‌شود. این عدم تعادل هورمونی مانع از بلوغ و آزادسازی منظم تخمک‌ها می‌شود. زنان مبتلا به PCOS معمولاً با علائمی مانند چرخه‌های قاعدگی نامنظم یا عدم قاعدگی، رشد موهای زائد، آکنه و افزایش وزن روبرو هستند. تشخیص PCOS از طریق ترکیبی از بررسی علائم بالینی، آزمایش‌های خونی برای سنجش اختلالات هورمونی و سونوگرافی تخمدان‌ها انجام می‌شود.

2) کاهش ذخیره تخمدان (DOR)

کاهش ذخیره تخمدان به معنای کاهش تعداد و کیفیت تخمک‌های باقی‌مانده در تخمدان‌هاست. این وضعیت می‌تواند به طور طبیعی با افزایش سن رخ دهد یا به دلیل عوامل ژنتیکی، جراحی‌های قبلی تخمدان یا درمان‌های پزشکی مانند شیمی‌درمانی تسریع شود.

سن بالای مادر مهم‌ترین عامل در کاهش طبیعی ذخیره تخمدان است. با عبور زنان از 35 سالگی، هم تعداد و هم کیفیت تخمک‌ها به تدریج کاهش می‌یابد که این امر باردار شدن را دشوارتر می‌کند. زنانی که با این چالش مواجه هستند، ممکن است نیاز به روش‌های کمک باروری پیشرفته‌تری داشته باشند.

3) یائسگی زودرس (نارسایی اولیه تخمدان - POI)

یائسگی زودرس که با اصطلاح دقیق‌تر نارسایی اولیه تخمدان (Primary Ovarian Insufficiency) شناخته می‌شود، وضعیتی است که در آن تخمدان‌ها قبل از 40 سالگی عملکرد طبیعی خود را از دست می‌دهند. در این حالت، تخمدان‌ها به میزان کافی استروژن تولید نمی‌کنند و به طور منظم تخمک آزاد نمی‌کنند که منجر به ناباروری می‌شود. علل POI می‌تواند ژنتیکی، خودایمنی یا ناشناخته باشد.

4) اختلالات هورمونی دیگر

عملکرد صحیح سیستم تولیدمثل به یک تعادل ظریف هورمونی وابسته است. هرگونه اختلال در این تعادل می‌تواند منجر به مشکلات تخمک گذاری شود.

• مشکلات تیروئید: کم‌کاری (هیپوتیروئیدیسم) یا پرکاری تیروئید (هیپرتیروئیدیسم) می‌تواند در چرخه‌های قاعدگی و تخمک‌گذاری اختلال ایجاد کند.
• افزایش پرولاکتین (هیپرپرولاکتینمی): پرولاکتین هورمونی است که مسئول تولید شیر است. افزایش سطح این هورمون در زمانی غیر از شیردهی، می‌تواند تخمک‌گذاری را سرکوب کند.
• اختلالات هیپوتالاموس: استرس شدید فیزیکی یا روانی، کاهش یا افزایش وزن شدید و ورزش بیش از حد می‌تواند عملکرد هیپوتالاموس (بخشی از مغز که هورمون‌های تنظیم‌کننده چرخه را کنترل می‌کند) را مختل کرده و باعث توقف تخمک‌گذاری شود.

بخش دوم: مشکلات ساختاری در سیستم تولیدمثل

حتی با وجود تخمک‌گذاری منظم، مشکلات ساختاری در رحم یا لوله‌های فالوپ می‌توانند مانع از لقاح یا لانه‌گزینی موفق شوند. این مشکلات اغلب به عنوان علل ناباروری زنان در نظر گرفته می‌شوند که نیاز به بررسی‌های دقیق‌تری دارند.

5) انسداد یا آسیب لوله‌های رحمی (فالوپ)

لوله‌های رحمی بسته یا آسیب‌دیده یکی از علل ناباروری زنان است که مانع از رسیدن اسپرم به تخمک یا عبور جنین تشکیل‌شده به سمت رحم می‌شود. این آسیب می‌تواند ناشی از موارد زیر باشد:

• بیماری التهابی لگن (PID): این عفونت، که اغلب توسط بیماری‌های مقاربتی مانند کلامیدیا و سوزاک ایجاد می‌شود، می‌تواند باعث ایجاد بافت اسکار و چسبندگی در لوله‌ها شود.
• جراحی‌های قبلی شکم یا لگن: جراحی‌هایی مانند آپاندکتومی یا جراحی کیست تخمدان می‌تواند منجر به چسبندگی‌هایی شود که لوله‌ها را مسدود می‌کند.
• حاملگی خارج رحمی قبلی: این وضعیت می‌تواند به لوله فالوپ آسیب جدی وارد کند.
• آندومتریوز: در این بیماری، بافتی مشابه پوشش داخلی رحم در خارج از آن، از جمله روی لوله‌ها، رشد می‌کند و باعث انسداد یا اختلال در عملکرد آن‌ها می‌شود.

6) مشکلات ساختاری رحم

رحم محلی است که جنین در آن لانه‌گزینی کرده و رشد می‌کند. هرگونه مشکل در ساختار یا پوشش داخلی آن می‌تواند فرآیند بارداری را مختل کند.

• فیبروم رحمی (میوم): فیبروم رحمی تومورهای خوش‌خیم عضلانی هستند که در دیواره رحم رشد می‌کنند. بسته به اندازه و محل قرارگیری، فیبروم‌ها (به‌ویژه انواع ساب‌موکوزال که به داخل حفره رحم برجسته می‌شوند) می‌توانند با تغییر شکل رحم یا اختلال در جریان خون، مانع لانه‌گزینی شوند.
• پولیپ آندومتر: پولیپ‌ها رشدهای کوچک و معمولاً خوش‌خیم در پوشش داخلی رحم (آندومتر) هستند که می‌توانند فضای رحم را اشغال کرده و به عنوان یک عامل مکانیکی مانع لانه‌گزینی شوند.
• ناهنجاری‌های مادرزادی رحم: برخی زنان با مشکلات ساختاری رحم مانند رحم سپتوم‌دار (دیواره‌دار)، دوشاخ یا تک‌شاخ به دنیا می‌آیند. این ناهنجاری‌ها می‌توانند توانایی رحم برای پذیرش و نگهداری جنین را کاهش دهند و خطر سقط مکرر را افزایش دهند.
• چسبندگی‌های داخل رحمی (سندرم آشرمن): این چسبندگی‌ها که معمولاً پس از جراحی‌های داخل رحمی مانند کورتاژ یا عفونت‌های شدید ایجاد می‌شوند، می‌توانند دیواره‌های رحم را به هم بچسبانند و فضای کافی برای رشد جنین را از بین ببرند.

7) آندومتریوز

آندومتریوز وضعیتی است که در آن بافتی شبیه به آندومتر (پوشش داخلی رحم) در خارج از رحم، مانند تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و سایر نواحی لگن رشد می‌کند. این بافت نابجا به تغییرات هورمونی ماهانه پاسخ داده و باعث التهاب مزمن، درد و ایجاد بافت اسکار (چسبندگی) می‌شود. آندومتریوز می‌تواند از چندین طریق باعث ناباروری شود:

• ایجاد اختلال در آناتومی لگن و عملکرد لوله‌ها و تخمدان‌ها.
• تأثیر منفی بر کیفیت تخمک و جنین.
• ایجاد یک محیط التهابی در لگن که برای لانه‌گزینی نامطلوب است.

بخش سوم: سایر عوامل مؤثر بر باروری زنان

علاوه بر دسته‌بندی‌های اصلی فوق، عوامل دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند به تنهایی یا در ترکیب با سایر مشکلات، بر قدرت باروری زنان تأثیر بگذارند.

8) سن: مهم‌ترین عامل غیرقابل تغییر

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، سن بالای مادر به طور مستقیم با کاهش ذخیره تخمدان و کیفیت تخمک‌ها مرتبط است. با افزایش سن، خطر ناهنجاری‌های کروموزومی در تخمک‌ها نیز افزایش می‌یابد که این امر شانس تشکیل جنین سالم را کاهش داده و خطر سقط جنین را بالا می‌برد. این کاهش توانایی باروری معمولاً از اواسط دهه 30 زندگی زنان آغاز شده و پس از 40 سالگی شتاب بیشتری می‌گیرد.

9) عوامل مرتبط با سبک زندگی

سبک زندگی نقش مهمی در تعادل هورمونی و سلامت کلی سیستم تولیدمثل دارد.

• وزن: اضافه وزن و چاقی (به‌ویژه در ارتباط با PCOS) و همچنین کمبود وزن شدید می‌توانند باعث اختلالات هورمونی و مشکلات تخمک گذاری شوند.
• سیگار کشیدن: سیگار حاوی سمومی است که می‌تواند به تخمک‌ها آسیب برساند، روند کاهش ذخیره تخمدان را تسریع کند و به طور کلی قدرت باروری را کاهش دهد.
• مصرف الکل: مصرف بیش از حد الکل می‌تواند در چرخه‌های قاعدگی و تخمک‌گذاری اختلال ایجاد کند.

10) علل ناشناخته ناباروری

در حدود 10 تا 15 درصد موارد، پس از انجام تمام ارزیابی‌های استاندارد، هیچ دلیل مشخصی برای ناباروری پیدا نمی‌شود. این وضعیت “ناباروری با علت ناشناخته” نامیده می‌شود. این تشخیص به معنای ناامیدی نیست، بلکه نشان می‌دهد که علت ناباروری ممکن است در سطح مولکولی یا عملکردی باشد که با ابزارهای تشخیصی فعلی قابل شناسایی نیست. بسیاری از این زوج‌ها همچنان با استفاده از روش‌های کمک باروری مانند IUI یا IVF به موفقیت دست می‌یابند.

سوالات متداول (FAQ)

1. اولین قدم برای تشخیص علت ناباروری در زنان چیست؟

اولین قدم معمولاً شامل یک مشاوره دقیق با متخصص باروری، بررسی سابقه پزشکی کامل، و انجام یک معاینه فیزیکی است. سپس پزشک مجموعه‌ای از آزمایش‌های اولیه را درخواست می‌کند که ممکن است شامل آزمایش‌های خون برای ارزیابی سطح هورمون‌ها (مانند FSH، LH، AMH، پرولاکتین و تیروئید) و سونوگرافی لگن برای بررسی ساختار رحم و تخمدان‌ها باشد.

2. آیا استرس می‌تواند به تنهایی باعث ناباروری شود؟

در حالی که استرس شدید می‌تواند عملکرد هیپوتالاموس را مختل کرده و منجر به توقف موقت تخمک‌گذاری شود، به ندرت به عنوان تنها علت ناباروری طولانی‌مدت در نظر گرفته می‌شود. با این حال، استرس مزمن می‌تواند به طور غیرمستقیم با تأثیر بر هورمون‌ها، سبک زندگی و کاهش میل جنسی، فرآیند باردار شدن را دشوارتر کند و اغلب به عنوان یک عامل تشدیدکننده در کنار سایر علل ناباروری عمل می‌کند.

3. هیستروسالپنگوگرافی (HSG) یا عکس رنگی رحم چیست و چرا انجام می‌شود؟

HSG یک آزمایش رادیولوژی ویژه برای ارزیابی باز بودن لوله‌های فالوپ و شکل حفره رحم است. در این روش، یک ماده حاجب از طریق دهانه رحم به داخل رحم و لوله‌ها تزریق می‌شود و سپس با اشعه ایکس عکس‌برداری می‌شود. این آزمایش یکی از روش‌های اصلی برای تشخیص لوله‌های رحمی بسته و برخی مشكلات ساختاری رحم است.

4. آیا همه فیبروم‌های رحمی نیاز به درمان دارند تا بارداری اتفاق بیفتد؟

خیر، همه فیبروم‌ها باعث ناباروری نمی‌شوند و نیاز به درمان ندارند. تصمیم برای درمان (معمولاً از طریق جراحی میومکتومی) به اندازه، تعداد و به خصوص محل قرارگیری فیبروم‌ها بستگی دارد. فیبروم‌هایی که در داخل حفره رحم قرار دارند (ساب‌موکوزال) یا فیبروم‌های بسیار بزرگی که شکل رحم را به شدت تغییر می‌دهند، بیشترین تأثیر را بر باروری دارند و معمولاً قبل از اقدام به بارداری یا IVF برداشته می‌شوند.

جمع‌بندی

شناخت علل ناباروری زنان اولین و حیاتی‌ترین گام در مسیر درمان است. از مشکلات تخمک گذاری مانند سندرم تخمدان پلی کیستیک گرفته تا چالش‌های ساختاری مانند لوله‌های رحمی بسته یا فیبروم رحمی، هر کدام نیازمند رویکرد تشخیصی و درمانی متفاوتی هستند. عواملی مانند سن بالای مادر و کاهش ذخیره تخمدان نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در برنامه‌ریزی درمانی دارند. اگر بیش از یک سال (یا شش ماه برای زنان بالای 35 سال) است که برای بارداری تلاش می‌کنید و موفق نشده‌اید، مراجعه به یک متخصص باروری ضروری است. تشخیص دقیق به شما و پزشکتان این امکان را می‌دهد که بهترین و مؤثرترین مسیر را برای رسیدن به هدف خود انتخاب کنید.