5 نکته کلیدی درباره سونوگرافی رحم در درمان ناباروری

حسین واثقی 28 مهر 1404

خلاصه مقاله را به صورت صوتی گوش کنید

وقتی زوجی مسیر پرفراز و نشیب درمان ناباروری را آغاز می‌کند، مجموعه‌ای از آزمایش‌ها و بررسی‌ها برای یافتن علت اصلی مشکل تجویز می‌شود. در این میان، اهمیت سونوگرافی رحم آنقدر کلیدی و بنیادین است که می‌توان آن را یکی از اولین و ضروری‌ترین گام‌ها در این سفر دانست. این ابزار تشخیصی غیرتهاجمی، مانند یک پنجره، به پزشک اجازه می‌دهد تا به طور مستقیم سلامت ساختاری رحم، یعنی اولین خانه‌ی جنین، را ارزیابی کند.

بسیاری از افراد سونوگرافی را تنها با دوران بارداری مرتبط می‌دانند، اما کاربرد آن در مرحله تشخیص ناباروری حیاتی‌تر است. مشکلات ساختاری رحم، حتی اگر کوچک باشند، می‌توانند مانع از لانه‌گزینی جنین یا رشد موفق آن شوند. درک این نکته که چگونه یک سونوگرافی پیشرفته می‌تواند اطلاعات لازم برای یک درمان سریع ناباروری را فراهم کند، به شما کمک می‌کند تا با دیدی بازتر و آمادگی بیشتری در جلسات مشاوره با متخصص خود حاضر شوید.

1) نقشه راه درمان با استفاده از سونوگرافی

سونوگرافی رحم اولین قدم اساسی در ارزیابی ناباروری زنان است، زیرا تصویری واضح و فوری از آناتومی لگن ارائه می‌دهد. قبل از شروع هرگونه درمان‌ ناباروری پیچیده یا پرهزینه مانند IVF، پزشک باید اطمینان حاصل کند که رحم، بستر مناسبی برای پذیرش و رشد جنین است. این بررسی از هدر رفتن زمان، انرژی و منابع مالی جلوگیری می‌کند.

یک سونوگرافی دقیق رحم می‌تواند مشکلات رحم را که مستقیماً بر باروری تأثیر می‌گذارند، شناسایی کند. مواردی مانند فیبروم‌ها، پولیپ‌ها، سپتوم (تیغه) رحمی یا چسبندگی‌های داخل رحمی (سندرم آشرمن) همگی می‌توانند فضای داخل رحم را تغییر داده و از لانه‌گزینی موفق جلوگیری کنند. تشخیص سریع این موارد به کمک سونوگرافی، امکان برنامه‌ریزی برای اقدامات درمانی اصلاحی (مانند هیستروسکوپی) را پیش از انتقال جنین فراهم می‌آورد.

2) سونوگرافی ترانس‌واژینال

وقتی صحبت از اهمیت سونوگرافی رحم در زمینه ناباروری می‌شود، منظور اصلی اغلب سونوگرافی ترانس‌واژینال است. این روش به دلیل نزدیکی پروب (مبدل) سونوگرافی به رحم و تخمدان‌ها، تصاویری با وضوح و جزئیات بسیار بالاتر نسبت به سونوگرافی شکمی ارائه می‌دهد. این دقت بالا برای شناسایی جزئی‌ترین ناهنجاری‌ها ضروری است.

مزایای کلیدی سونوگرافی ترانس‌واژینال

• ارزیابی ضخامت آندومتر: ضخامت و الگوی لایه داخلی رحم (آندومتر) برای لانه‌گزینی جنین بسیار مهم است. این نوع سونوگرافی به پزشک اجازه می‌دهد ضخامت آندومتر را در مراحل مختلف چرخه قاعدگی اندازه‌گیری کرده و از آمادگی آن برای پذیرش جنین اطمینان حاصل کند.
• تشخیص فیبروم‌ها و پولیپ‌ها: این روش می‌تواند کوچک‌ترین فیبروم رحم (میوم) یا پولیپ‌های آندومتر را که ممکن است در سونوگرافی شکمی دیده نشوند، شناسایی کند. محل دقیق و اندازه این ضایعات برای تصمیم‌گیری در مورد لزوم برداشتن آن‌ها حیاتی است.
• بررسی ناهنجاری‌های مادرزادی رحم: اشکال غیرطبیعی رحم مانند رحم دوشاخ، رحم سپتوم‌دار یا رحم تک‌شاخ، به وضوح در سونوگرافی ترانس‌واژینال قابل تشخیص هستند. این ناهنجاری‌ها می‌توانند ریسک سقط مکرر را افزایش دهند.
• ارزیابی تخمدان‌ها: همزمان با بررسی رحم، این سونوگرافی تصویری دقیق از تخمدان‌ها، تعداد فولیکول‌های در حال رشد (AFC) و وجود کیست‌های احتمالی مانند کیست‌های آندومتریوز (شکلاتی) را فراهم می‌کند که این اطلاعات برای ارزیابی ذخیره تخمدان و برنامه‌ریزی تحریک تخمک‌گذاری ضروری است.

3.سونوگرافی‌های تخصصی برای تشخیص دقیق‌تر

گاهی یک سونوگرافی استاندارد برای رسیدن به تشخیص قطعی کافی نیست. در این موارد، پزشک ممکن است از تکنیک‌های سونوگرافی پیشرفته برای به دست آوردن اطلاعات تکمیلی استفاده کند. این روش‌ها به حل معماهای تشخیصی پیچیده‌تر کمک شایانی می‌کنند.

سونوگرافی سه بعدی (3D Ultrasound)

سونوگرافی سه‌بعدی رحم انقلابی در تشخیص ناباروری ایجاد کرده است. برخلاف سونوگرافی دوبعدی که تصاویری مسطح ارائه می‌دهد، این تکنیک با بازسازی داده‌ها، تصویری جامع و سه‌بعدی از رحم ایجاد می‌کند. این قابلیت به ویژه برای تشخیص دقیق ناهنجاری‌های ساختاری مادرزادی اهمیت دارد. به عنوان مثال، تمایز بین رحم سپتوم‌دار (که اغلب نیاز به جراحی دارد) و رحم دوشاخ (که معمولاً نیاز به مداخله ندارد) با سونوگرافی سه‌بعدی بسیار آسان‌تر و دقیق‌تر است.

سونوهیستروگرافی (Sonohysterography)

این روش که به آن SIS یا سونوگرافی انفوزیون سالین نیز گفته می‌شود، یک تکنیک تخصصی برای ارزیابی دقیق حفره داخلی رحم است. در این فرآیند، مقدار کمی محلول نمکی استریل (سالین) از طریق یک کاتتر نازک به داخل رحم تزریق می‌شود. این مایع دیواره‌های رحم را از هم باز کرده و به امواج سونوگرافی اجازه می‌دهد تا تصویری بسیار واضح از کانتور داخلی حفره رحم و لایه آندومتر ایجاد کنند.

کاربردهای اصلی سونوهیستروگرافی:

• تشخیص قطعی پولیپ و فیبروم‌های ساب‌موکوزال: این روش به طور دقیق ضایعاتی را که به داخل حفره رحم برجسته شده‌اند، مشخص می‌کند.
• ارزیابی چسبندگی‌های داخل رحمی: در مواردی که مشکوک به سندرم آشرمن هستیم، SIS می‌تواند وجود و شدت بافت اسکار را نشان دهد.
• بررسی علت خونریزی غیرطبیعی رحم: این تکنیک یکی از بهترین ابزارها برای یافتن علت خونریزی‌های نامنظم است که خود می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات رحم مرتبط با ناباروری باشد.

4) زمان‌بندی سونوگرافی

اهمیت سونوگرافی رحم تنها به انجام آن خلاصه نمی‌شود، بلکه زمان انجام آن نیز نقشی حیاتی در اطلاعاتی که به دست می‌آید، ایفا می‌کند. پزشک متخصص بر اساس هدفی که از سونوگرافی دنبال می‌کند، زمان مناسب را در چرخه قاعدگی شما تعیین خواهد کرد.

• ابتدای چرخه (روز 2 تا 5): این زمان که به آن “فاز فولیکولار اولیه” می‌گویند، بهترین موقع برای ارزیابی پایه رحم و تخمدان‌ها است. در این دوره، آندومتر در نازک‌ترین حالت خود قرار دارد و این امر به تشخیص بهتر ضایعات کوچک مانند پولیپ‌ها یا فیبروم‌های ریز کمک می‌کند. همچنین شمارش فولیکول‌های آنترال (AFC) برای تخمین ذخیره تخمدان در این زمان انجام می‌شود.
• اواسط چرخه (نزدیک به تخمک‌گذاری): برای نظارت بر پاسخ بدن به داروهای تحریک تخمک‌گذاری در سیکل‌های IUI یا IVF، سونوگرافی‌های مکرر انجام می‌شود. در این مرحله، پزشک رشد فولیکول غالب و ضخامت آندومتر را زیر نظر می‌گیرد تا بهترین زمان برای تزریق HCG و انجام عمل را تعیین کند.
• فاز لوتئال (پس از تخمک‌گذاری): گاهی اوقات برای ارزیابی کیفیت فاز لوتئال و بررسی ساختار آندومتر پس از تخمک‌گذاری، یک سونوگرافی در این فاز نیز تجویز می‌شود تا از آمادگی رحم برای پذیرش جنین اطمینان حاصل شود.

5) راهنمای عملی برای تفسیر نتایج سونوگرافی

دریافت گزارش سونوگرافی پر از اصطلاحات تخصصی می‌تواند برای بیماران گیج‌کننده باشد. درک مفاهیم اصلی به شما کمک می‌کند تا در گفت‌وگو با پزشک خود نقش فعال‌تری داشته باشید و برنامه درمان ناباروری خود را بهتر درک کنید.

اصطلاحات رایج در گزارش سونوگرافی رحم:

• اندازه و موقعیت رحم (Anteverted/Retroverted): رحم Anteverted به سمت جلو (روی مثانه) و رحم Retroverted به سمت عقب خم شده است. هر دو حالت طبیعی هستند و معمولاً تأثیری بر باروری ندارند، مگر اینکه Retroversion شدید باعث درد یا مشکلات دیگر شود.
• میوم (Myoma) یا فیبروم: توده‌های خوش‌خیم عضلانی هستند. محل آن‌ها اهمیت زیادی دارد:
• ساب‌سروزال: در دیواره خارجی رحم، معمولاً بی‌خطر.
• اینترامورال: در ضخامت دیواره عضلانی رحم. اگر بزرگ باشند می‌توانند مشکل‌ساز شوند.
• ساب‌موکوزال: در زیر لایه آندومتر و برجسته به داخل حفره. این نوع بیشترین تأثیر منفی را بر لانه‌گزینی دارد و اغلب نیاز به جراحی دارد.
• ضخامت آندومتر: ضخامت لایه داخلی رحم که بر حسب میلی‌متر اندازه‌گیری می‌شود. یک آندومتر سه‌خطی (Trilaminar) با ضخامت حداقل 7-8 میلی‌متر در زمان تخمک‌گذاری، ایده‌آل تلقی می‌شود.
• مایع آزاد در لگن (Free Fluid): وجود مقدار کمی مایع در لگن، به ویژه پس از تخمک‌گذاری، طبیعی است. اما مقدار زیاد مایع می‌تواند نشانه التهاب یا شرایط دیگر باشد.

در نهایت، به یاد داشته باشید که اهمیت سونوگرافی رحم در توانایی آن برای ارائه یک نقشه دقیق از وضعیت شماست. این نقشه به متخصص ناباروری کمک می‌کند تا بهترین و کوتاه‌ترین مسیر را برای رسیدن به هدف نهایی، یعنی یک بارداری سالم، طراحی کند.

سوالات متداول در مورد سونوگرافی در ناباروری

1. آیا سونوگرافی رحم دردناک است؟

خیر. سونوگرافی شکمی کاملاً بدون درد است. سونوگرافی ترانس‌واژینال نیز معمولاً دردناک نیست، اما ممکن است برخی افراد کمی احساس فشار یا ناراحتی خفیف را تجربه کنند که کاملاً قابل تحمل و موقتی است.

2. تفاوت سونوگرافی رحم با عکس رنگی رحم (هیستروسالپنگوگرافی یا HSG) چیست؟

سونوگرافی عمدتاً ساختار رحم و تخمدان‌ها را ارزیابی می‌کند. در مقابل، عکس رنگی رحم یک روش مبتنی بر اشعه ایکس است که هدف اصلی آن بررسی باز بودن لوله‌های فالوپ (لوله‌های رحمی) است. این دو آزمایش مکمل یکدیگر هستند و اطلاعات متفاوتی را در اختیار پزشک قرار می‌دهند.

3. آیا برای انجام سونوگرافی رحم نیاز به آمادگی خاصی دارم؟

برای سونوگرافی شکمی، معمولاً از شما خواسته می‌شود که با مثانه پر مراجعه کنید، زیرا این کار به بهتر دیده شدن رحم کمک می‌کند. اما برای سونوگرافی ترانس‌واژینال، برعکس، مثانه باید خالی باشد. مرکز سونوگرافی دستورالعمل‌های لازم را به شما خواهد داد.

4. هر چند وقت یک‌بار باید سونوگرافی رحم انجام دهم؟

تعداد و فواصل سونوگرافی‌ها کاملاً به برنامه درمانی شما بستگی دارد. در یک سیکل طبیعی ارزیابی، ممکن است یک یا دو بار کافی باشد. اما در طول یک سیکل IVF، ممکن است نیاز به 4 تا 6 سونوگرافی برای نظارت بر رشد فولیکول‌ها و آندومتر داشته باشید.