راهنمای کامل رحم اجاره ای | شرایط، هزینه 1404 و مراحل قانونی

عطا صفرنژاد 07 آذر 1404

خلاصه مقاله را به صورت صوتی گوش کنید

وقتی زوجی به دلایل پزشکی، رحم زن قادر به حمل جنین نیست، مفهوم رحم اجاره ای یا رحم جایگزین، بهترین انتخاب برای آنهاست. مجموعه‌ای از مراحل پزشکی و قانونی را در بر می‌گیرد. درک دقیق این مسیر برای زوج‌های متقاضی و فرد اهداکننده رحم، حیاتی است. این راهنمای جامع با هدف شفاف‌سازی کامل این فرآیند تهیه شده است. ما به بررسی دقیق شرایط رحم اجاره ای، برآورد هزینه رحم جایگزین در سال 1404، تشریح مراحل قانونی رحم اجاره ای و جزئیات قرارداد رحم اجاره ای می‌پردازیم.

رحم اجاره ای چیست و برای چه کسانی مناسب است؟

رحم اجاره ای یک روش درمانی است که در آن، یک زن (مادر جایگزین) موافقت می‌کند که جنین زوج دیگری را در رحم خود حمل کند و پس از زایمان، نوزاد را به والدین بیولوژیک (ژنتیکی) او تحویل دهد. در این روش، جنین از طریق لقاح آزمایشگاهی (IVF) با استفاده از اسپرم پدر و تخمک مادرِ متقاضی تشکیل می‌شود و سپس به رحم مادر جایگزین منتقل می‌گردد. بنابراین، نوزاد حاصل از نظر ژنتیکی هیچ ارتباطی با فرد حمل‌کننده جنین ندارد.

این روش برای زوج‌هایی در نظر گرفته می‌شود که با مشکلات جدی پزشکی مواجه هستند که بارداری را برای زن غیرممکن یا بسیار خطرناک می‌سازد. برخی از مهم‌ترین دلایل پزشکی برای استفاده از رحم جایگزین عبارتند از:

• فقدان مادرزادی رحم: زنانی که بدون رحم متولد شده‌اند (سندرم راکی تانسکی).
• آسیب شدید به رحم: در اثر جراحی‌های متعدد، عفونت شدید یا چسبندگی‌های غیرقابل درمان (سندرم آشرمن).
• بیماری‌های زمینه‌ای جدی: بیماری‌های قلبی، کلیوی یا خودایمنی شدید که بارداری می‌تواند جان مادر را به خطر اندازد.
• سقط‌های مکرر و غیرقابل توضیح: در مواردی که با وجود تشکیل جنین‌های سالم، رحم قادر به نگهداری بارداری نیست.
• هیسترکتومی: زنانی که به دلیل سرطان یا دلایل پزشکی دیگر، رحم خود را با جراحی برداشته‌اند.

انواع رحم اجاره ای: تفاوت در ارتباط ژنتیکی

درک تفاوت بین انواع روش‌های رحم جایگزین، اولین قدم برای انتخاب مسیر درست است. به طور کلی، دو نوع اصلی برای این فرآیند وجود دارد که یکی از آنها در ایران وجاهت قانونی و شرعی دارد و دیگری خیر.

1. رحم اجاره ای کامل یا بارداری (Gestational Surrogacy)

این روش، تنها شکل قانونی و مورد تایید در ایران است. در رحم اجاره ای کامل، جنین از لقاح اسپرم پدر و تخمک مادرِ متقاضی در آزمایشگاه (IVF) ایجاد می‌شود. سپس، این جنین به رحم زن دیگری که به او “حامل” یا “مادر جایگزین” گفته می‌شود، منتقل می‌گردد. در این حالت:

• پدر ژنتیکی، پدر متقاضی است.
• مادر ژنتیکی، مادر متقاضی است.
• مادر جایگزین صرفاً میزبان جنین است و هیچ ارتباط ژنتیکی با نوزاد ندارد.

این روش به دلیل شفافیت در نسبیت ژنتیکی، از نظر قانونی و شرعی کمترین چالش را به همراه دارد و تمام تمرکز این مقاله بر روی همین نوع از فرآیند است.

2. رحم اجاره ای سنتی یا جزئی (Traditional Surrogacy)

در این روش که در ایران انجام نمی‌شود و از نظر شرعی و قانونی پذیرفته شده نیست، از تخمک خود مادر جایگزین استفاده می‌شود. اسپرم پدر متقاضی از طریق لقاح مصنوعی (IUI) به رحم مادر جایگزین تزریق می‌شود. در این حالت، مادر جایگزین هم مادر ژنتیکی و هم حامل جنین است. این موضوع به دلیل ایجاد پیچیدگی‌های شدید عاطفی و حقوقی در تعیین نسب مادر، در بسیاری از کشورها از جمله ایران ممنوع است.

مراحل گام به گام فرآیند رحم اجاره ای

مراحل قانونی رحم اجاره ای و پزشکی آن یک مسیر چندوجهی است که نیازمند هماهنگی دقیق بین زوج متقاضی، مادر جایگزین، تیم پزشکی و تیم حقوقی است. این فرآیند را می‌توان به چند گام اصلی تقسیم کرد.

گام اول: مشاوره و تشکیل پرونده پزشکی

اولین قدم، مراجعه زوج متقاضی به یک مرکز درمان ناباروری معتبر است. در این مرحله، پزشک متخصص با بررسی کامل سوابق پزشکی زن و انجام معاینات و آزمایش‌های لازم، تایید می‌کند که استفاده از رحم اجاره ای تنها راه ممکن یا بهترین گزینه درمانی برای زوج است. پس از تایید نهایی، پرونده پزشکی برای شروع فرآیند تشکیل می‌شود.

گام دوم: پیدا کردن فرد مناسب برای رحم جایگزین

پیدا کردن فرد مناسب برای حمل جنین، یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین مراحل این سفر است. این فرد باید از نظر جسمی، روحی و اجتماعی واجد شرایط رحم اجاره ای باشد. زوجین می‌توانند از طریق آشنایان و بستگان (در صورت وجود فرد واجد شرایط) یا از طریق موسسات و مراکز واسط که در این زمینه فعالیت قانونی دارند، اقدام کنند. این مراکز به زوجین کمک می‌کنند تا فردی را بیابند که غربالگری‌های اولیه پزشکی و روانشناختی را با موفقیت پشت سر گذاشته باشد.

گام سوم: ارزیابی و تایید صلاحیت مادر جایگزین

پس از معرفی فرد داوطلب، او باید یک سری ارزیابی‌های دقیق پزشکی و روانشناختی را طی کند تا صلاحیت او برای این مسئولیت سنگین تایید شود. این ارزیابی‌ها شامل موارد زیر است:

• معاینات پزشکی کامل: بررسی سلامت عمومی، سابقه بارداری‌های موفق قبلی، و عدم وجود بیماری‌های مزمن یا عفونی (مانند هپاتیت و HIV).
• سونوگرافی رحم: برای اطمینان از سلامت ساختاری رحم و آندومتر.
• آزمایش‌های هورمونی و عفونی: جهت بررسی وضعیت سلامت و آمادگی برای بارداری.
• مشاوره روانشناسی: ارزیابی ثبات روانی، درک کامل از فرآیند و انگیزه فرد برای این کار.
• بررسی وضعیت تاهل: فرد داوطلب باید متاهل باشد و رضایت کامل و محضری همسر خود را برای این کار جلب کند.

گام چهارم: تنظیم و امضای قرارداد رحم اجاره ای

پس از تایید نهایی صلاحیت مادر جایگزین، حساس‌ترین بخش حقوقی کار یعنی تنظیم قرارداد رحم اجاره ای آغاز می‌شود. این قرارداد باید توسط یک وکیل متخصص در امور خانواده و باروری تنظیم شود و تمام جزئیات در آن به دقت ذکر گردد. یک قرارداد جامع و محکم، از حقوق تمام طرفین (زوج متقاضی، مادر جایگزین و همسر او، و مهم‌تر از همه، نوزاد آینده) محافظت می‌کند. جزئیات این قرارداد در بخش بعدی به تفصیل شرح داده خواهد شد.

گام پنجم: فرآیند پزشکی (IVF و انتقال جنین)

این مرحله مشابه یک سیکل استاندارد IVF است، با این تفاوت که دو چرخه قاعدگی به صورت همزمان مدیریت می‌شوند:

1. تحریک تخمک‌گذاری مادر متقاضی: مادر ژنتیکی داروهای هورمونی دریافت می‌کند تا تخمدان‌هایش چندین تخمک بالغ تولید کنند. سپس طی یک عمل سرپایی به نام پانکچر، تخمک‌ها جمع‌آوری می‌شوند.
2. آماده‌سازی رحم مادر جایگزین: همزمان، مادر جایگزین داروهای هورمونی (استروژن و پروژسترون) دریافت می‌کند تا لایه داخلی رحم او (آندومتر) برای پذیرش جنین ضخیم و آماده شود.
3. لقاح و تشکیل جنین: تخمک‌های مادر با اسپرم پدر در آزمایشگاه لقاح داده می‌شوند و جنین‌ها برای 3 تا 5 روز رشد می‌کنند.
4. انتقال جنین به رحم جایگزین: بهترین جنین (یا جنین‌ها) در یک فرآیند ساده و بدون درد، به رحم مادر جایگزین انتقال جنین به رحم جایگزین داده می‌شود.

گام ششم: مراقبت‌های دوران بارداری و زایمان

حدود دو هفته پس از انتقال، با انجام آزمایش خون بارداری، موفقیت‌آمیز بودن عمل مشخص می‌شود. در صورت مثبت بودن نتیجه، مادر جایگزین وارد دوران بارداری می‌شود. تمام مراقبت‌های استاندارد بارداری، غربالگری‌ها و سونوگرافی‌ها تحت نظر پزشک متخصص انجام می‌گیرد. زوج متقاضی حق دارند و تشویق می‌شوند که در تمام این مراحل حضور داشته باشند و از نزدیک در جریان سلامت جنین و مادر جایگزین قرار گیرند. هزینه‌های مربوط به تغذیه، مکمل‌ها، ویزیت‌ها و سایر نیازهای دوران بارداری طبق قرارداد بر عهده زوج متقاضی است.

گام هفتم: زایمان و تحویل نوزاد

زایمان طبق برنامه پزشکی انجام می‌شود. بلافاصله پس از تولد، نوزاد به والدین ژنتیکی خود تحویل داده می‌شود. همزمان، مراحل قانونی نهایی برای صدور شناسنامه به نام والدین ژنتیکی بر اساس حکم قضایی که پیشتر اخذ شده، پیگیری می‌شود.

هزینه رحم جایگزین در سال 1404

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های زوجین، برآورد هزینه رحم جایگزین است. این هزینه‌ها به چند بخش اصلی تقسیم می‌شوند و قیمت در سال 1404 می‌تواند بسیار متغیر باشد. لازم است بدانید که این ارقام تقریبی هستند و بسته به شهر، مرکز درمانی و توافقات طرفین تغییر می‌کنند.

مجموع هزینه‌ها به طور کلی شامل موارد زیر است:

• هزینه اصلی توافقی با مادر جایگزین (حق‌الزحمه): این مبلغ که بخش اصلی هزینه‌هاست، به صورت توافقی بین طرفین تعیین می‌شود. قیمت در سال 1404 برای این بخش معمولاً بین 500 میلیون تا 1 میلیارد تومان متغیر است. این مبلغ معمولاً به صورت اقساط (بخشی در ابتدای قرارداد، بخشی ماهانه و بخش نهایی پس از زایمان) پرداخت می‌شود.
• هزینه‌های ماهانه: علاوه بر مبلغ اصلی، زوج متقاضی موظف به پرداخت هزینه‌های جاری مادر جایگزین در طول 9 ماه بارداری هستند. این مبلغ که برای تغذیه، مکمل‌ها و رفت‌وآمد در نظر گرفته می‌شود، معمولاً ماهانه بین 15 تا 25 میلیون تومان است.
• هزینه‌های پزشکی و درمانی:
• هزینه کامل یک سیکل IVF (شامل داروها، ویزیت‌ها، عمل پانکچر، لقاح آزمایشگاهی و انتقال جنین).
• هزینه ویزیت‌ها، سونوگرافی‌ها و غربالگری‌های دوران بارداری.
• هزینه زایمان (طبیعی یا سزارین) در بیمارستان.
• هزینه‌های حقوقی: شامل حق‌الوکاله وکیل برای تنظیم قرارداد و پیگیری مراحل قضایی جهت اخذ حکم و شناسنامه.
• هزینه‌های جانبی: شامل هزینه موسسه واسط (در صورت استفاده)، هزینه آزمایش‌های اولیه مادر جایگزین و هزینه‌های غیرقابل پیش‌بینی.

با توجه به موارد فوق، یک برآورد کلی برای کل فرآیند رحم اجاره ای در سال 1404 می‌تواند بین 800 میلیون تا 1.5 میلیارد تومان یا حتی بیشتر باشد.

ابعاد قانونی و شرعی رحم اجاره ای

شفافیت حقوقی و انطباق با موازین شرعی، اساس و پایه این فرآیند در ایران است. خوشبختانه هم از نظر قانونی و هم از نظر فقهی، این مسیر برای زوج‌های واجد شرایط هموار شده است.

حکم شرعی رحم اجاره ای

حکم شرعی در مورد رحم جایگزین (نوع کامل یا بارداری) توسط بسیاری از مراجع عظام تقلید، جایز شمرده شده است، مشروط بر اینکه تمام ضوابط شرعی رعایت شود. این جواز بر این اساس است که نسب طفل از طریق اسپرم و تخمک والدین ژنتیکی مشخص است و مادر جایگزین تنها نقش یک میزبان را ایفا می‌کند. مهم‌ترین شروط شرعی عبارتند از:

• ازدواج شرعی و قانونی زوج متقاضی.
• استفاده از اسپرم و تخمک زوجین (و نه فرد ثالث).
• متاهل بودن مادر جایگزین و رضایت همسر او.
• رعایت محرمیت و سایر احکام اسلامی در طول فرآیند درمانی.

الزامات قانونی و محتوای قرارداد رحم اجاره ای

قانون حمایت از خانواده و “قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور” چارچوب حقوقی اصلی را برای این فرآیند فراهم می‌کنند. برای جلوگیری از هرگونه مشکل در آینده، تنظیم یک قرارداد رحم اجاره ای دقیق و جامع، امری ضروری و حیاتی است. این قرارداد باید موارد زیر را به طور شفاف پوشش دهد:

• مشخصات کامل طرفین: اطلاعات دقیق زوج متقاضی، مادر جایگزین و همسر او.
• تعهدات مالی: مبلغ دقیق حق‌الزحمه، نحوه و زمان‌بندی پرداخت‌ها، و پوشش تمام هزینه‌های پزشکی و جانبی.
• تعهدات مادر جایگزین: پایبندی به دستورات پزشک، مراقبت از خود و جنین، عدم مصرف دخانیات و الکل، و تحویل نوزاد پس از زایمان.
• تعهدات زوج متقاضی: پرداخت به موقع تمام هزینه‌ها و پذیرش نوزاد در هر شرایطی (حتی با وجود ناهنجاری‌های احتمالی).
• شرایط فسخ قرارداد: تعیین وضعیت در صورت سقط جنین، عدم موفقیت در لانه‌گزینی یا بروز شرایط خاص.
• محرمانگی: تعهد به حفظ حریم خصوصی و اطلاعات طرفین.
• نحوه حل اختلافات: تعیین مرجع قضایی صالح برای رسیدگی به هرگونه اختلاف احتمالی.

پس از امضای قرارداد، وکیل زوجین با ارائه مدارک پزشکی و قرارداد به دادگاه خانواده، برای اخذ “حکم اهلیت و نسب” اقدام می‌کند. این حکم قضایی، سندی است که تایید می‌کند نوزاد حاصل از این فرآیند، فرزند قانونی زوج متقاضی است و شناسنامه باید به نام آن‌ها صادر شود.

سوالات متداول (FAQ)

1. آیا مادر جایگزین پس از زایمان حقی بر نوزاد دارد؟

خیر. بر اساس قوانین ایران و مفاد قرارداد رحم اجاره ای که به امضای طرفین می‌رسد، مادر جایگزین هیچ حق قانونی یا عاطفی بر نوزاد ندارد. او متعهد می‌شود که بلافاصله پس از تولد، نوزاد را به والدین ژنتیکی‌اش تحویل دهد. حکم قضایی نیز این موضوع را تایید و تثبیت می‌کند.

2. اگر جنین منتقل شده دوقلو یا چندقلو شود، تکلیف چیست؟

احتمال چندقلوزایی در فرآیندهای IVF وجود دارد. این موضوع باید از ابتدا در قرارداد پیش‌بینی شود. معمولاً در قرارداد ذکر می‌شود که زوج متقاضی مسئولیت تمام فرزندان متولد شده را بر عهده می‌گیرند و حق‌الزحمه مادر جایگزین نیز به ازای هر جنین اضافی، مبلغ مشخصی افزایش خواهد یافت.

3. در صورت سقط جنین، آیا هزینه‌ها به زوج متقاضی بازگردانده می‌شود؟

این مورد نیز باید به طور دقیق در قرارداد مشخص شود. معمولاً هزینه‌های پزشکی انجام شده (مانند هزینه سیکل IVF) غیرقابل بازگشت است. در مورد حق‌الزحمه مادر جایگزین، بسته به اینکه سقط در چه مرحله‌ای از بارداری رخ داده، بخشی از مبلغ پرداخت شده ممکن است طبق توافقنامه به زوج بازگردانده شود یا نشود. اغلب، قرارداد برای تلاش مجدد با جنین‌های فریز شده (در صورت وجود) یا یک سیکل جدید، بازنگری می‌شود.

4. آیا می‌توان از بستگان نزدیک مانند خواهر برای رحم جایگزین استفاده کرد؟

بله، این کار از نظر قانونی و شرعی منعی ندارد و حتی می‌تواند به دلیل اعتماد و شناخت متقابل، فرآیند را از نظر عاطفی ساده‌تر کند. البته فرد مورد نظر باید تمام شرایط رحم اجاره ای (سلامت جسمی و روانی، تاهل و رضایت همسر، و سابقه بارداری موفق) را داشته باشد و تمام مراحل قانونی و قراردادی نیز باید مانند هر فرد دیگری به طور کامل طی شود.

جمع‌بندی: تصمیمی سرنوشت‌ساز مبتنی بر آگاهی

رحم اجاره ای فرآیندی است که ترکیبی پیچیده از علم پزشکی، تعهدات مالی سنگین، الزامات قانونی دقیق است. همانطور که دیدیم، موفقیت در این مسیر تنها به فرآیندهای پزشکی محدود نمی‌شود؛ بلکه به پیدا کردن فرد مناسب، تنظیم یک قرارداد رحم اجاره ای بی‌نقص و درک کامل از هزینه رحم جایگزین و مراحل قانونی آن بستگی دارد. این راه، اگرچه پر از چالش است، اما برای زوج‌هایی که از همه راه‌ها ناامید شده‌اند، می‌تواند از این روش استفاده کنند.