درمان ناباروری با جراحی
عرفان زارع
شهریور 18، 1404
ناباروری دغدغه‌ای جهانی است که سالانه میلیون‌ها زوج را در سراسر دنیا درگیر خود می‌کند. پیشرفت چشمگیر پزشکی در دهه‌های اخیر، چشم‌اندازهای نوینی برای درمان ناباروری گشوده است. در این میان، نقش جراحی در رفع موانع باروری و افزایش شانس بارداری بسیار پررنگ‌تر از گذشته شده است. بسیاری از مشکلات ساختاری یا بیماری‌هایی که مانع از باروری می‌شوند، تنها با جراحی رفع شده و راه را برای موفقیت در سایر روش‌های درمانی یا حتی بارداری طبیعی باز می‌کنند. اما این مسیر، نیازمند انتخاب درست، دانش کافی و مشاوره دقیق با متخصص است تا منجر به نتیجه‌ای مطلوب و قابل اعتماد گردد.
ناباروری چیست و چرا برخی زوج‌ها به جراحی نیاز پیدا می‌کنند؟
ناباروری، به ناتوانی زوجین در باروری پس از یک سال تلاش برای بارداری بدون استفاده از روش‌های پیشگیری اطلاق می‌شود. این اختلال، از دلایل مختلفی شامل عوامل زنانه، مردانه یا هر دو نشأت می‌گیرد. برخی از این علل ساختاری هستند؛ یعنی مشکل در ساختار یا عملکرد اندام‌های تولیدمثلی وجود دارد که فقط با جراحی برطرف می‌شود. برای مثال، انسداد لوله‌های رحمی، وجود فیبروم یا پولیپ در رحم، اندومتریوز، چسبندگی‌های لگنی در زنان و همچنین واریکوسل یا انسداد مجرای اسپرم‌بر در مردان نمونه‌های بارز از این مشکلات ساختاری هستند.
شایان ذکر است که درمان ناباروری با جراحی، انتخابی کاملاً تخصصی و وابسته به نوع و شدت مشکل است. هدف از جراحی، بازیابی توانایی طبیعی باروری یا تسهیل موفقیت سایر روش‌های پیشرفته درمان ناباروری مانند IUI و IVF می‌باشد.
چه زمانی جراحی در درمان ناباروری تجویز می‌شود؟
معمولاً زمانی که علت ناباروری به مشکلات ساختمانی یا بیماری‌هایی برمی‌گردد که مانع باروری می‌شوند و با دارو یا روش‌های غیرجراحی درمان‌پذیر نیستند، پزشکان به سراغ درمان ناباروری با جراحی می‌روند. نمونه‌های شایع عبارت‌اند از:
- انسداد لوله‌های فالوپ در زنان
- فیبروم رحم، پولیپ آندومتر، سپتوم یا چسبندگی داخل رحمی
- اندومتریوز پیشرفته
- چسبندگی‌های لگنی بعد از عفونت یا جراحی قبلی
- واریکوسل یا واریس بیضه‌ها در مردان
- انسداد مجرای اسپرم‌بر یا مشکلات ساختمانی بیضه
انسداد لوله‌های فالوپ در زنان
لوله‌های فالوپ مسیر حرکت تخمک از تخمدان به رحم هستند. انسداد لوله‌های فالوپ زمانی رخ می‌دهد که این مسیر مسدود می‌شود و از رسیدن اسپرم به تخمک و در نتیجه لقاح جلوگیری می‌کند. این وضعیت می‌تواند ناشی از عفونت‌های لگنی، بیماری‌های مقاربتی (مانند کلامیدیا یا سوزاک) و یا اندومتریوز باشد. در برخی موارد، انسداد به حدی است که باعث تجمع مایع در لوله فالوپ می‌شود که به آن هیدروسالپینکس می‌گویند. این وضعیت نیز شانس موفقیت بارداری را به شدت کاهش می‌دهد.
فیبروم رحم، پولیپ آندومتر، سپتوم یا چسبندگی داخل رحمی
این شرایط به ناهنجاری‌های ساختاری در رحم مربوط می‌شوند که می‌توانند در لانه گزینی جنین اختلال ایجاد کنند.
- فیبروم رحم: توده‌های خوش‌خیم عضلانی هستند که در دیواره رحم رشد می‌کنند. بسته به اندازه و محل قرارگیری‌شان، ممکن است مانع لانه گزینی موفق جنین شوند.
- پولیپ آندومتر: زائده‌های گوشتی کوچکی هستند که در پوشش داخلی رحم (آندومتر) رشد می‌کنند. پولیپ‌ها نیز می‌توانند در لانه گزینی اختلال ایجاد کنند.
- سپتوم رحم: یک ناهنجاری مادرزادی است که در آن دیواره‌ای از جنس بافت فیبروز، حفره رحم را به دو قسمت تقسیم می‌کند. این دیواره می‌تواند مانع رشد جنین و منجر به سقط مکرر شود.
- چسبندگی داخل رحمی: بافت‌های اسکار یا چسبندگی‌هایی هستند که در داخل حفره رحم تشکیل می‌شوند و فضای آن را کاهش می‌دهند. این چسبندگی‌ها اغلب در نتیجه عفونت یا جراحی‌های قبلی رحم ایجاد می‌شوند.
اندومتریوز پیشرفته
اندومتریوز یک بیماری مزمن است که در آن بافت مشابه پوشش داخلی رحم (آندومتر) در خارج از رحم، مانند روی تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و بافت‌های لگنی رشد می کند. اندومتریوز پیشرفته می‌تواند باعث ایجاد التهاب، تشکیل کیست (آندومتریوما) و چسبندگی‌های شدید لگنی شود. این شرایط می‌تواند به لوله‌های فالوپ آسیب زده و در فرآیند تخمک‌گذاری و لقاح اختلال ایجاد کند.
چسبندگی‌های لگنی بعد از عفونت یا جراحی قبلی
چسبندگی‌های لگنی باندهای فیبروزی هستند که اندام‌های داخل لگن (مانند رحم، تخمدان‌ها و لوله‌های فالوپ) را به یکدیگر می‌چسبانند. این چسبندگی‌ها اغلب به دلیل عفونت‌های لگنی یا جراحی‌های قبلی (مانند سزارین یا جراحی‌های شکم) ایجاد می‌شوند و با تغییر موقعیت اندام‌های تناسلی، می‌توانند مانع از حرکت طبیعی تخمک در لوله‌های فالوپ شوند.
واریکوسل یا واریس بیضه‌ها در مردان
واریکوسل به بزرگ شدن غیرطبیعی و پیچ‌خورده رگ‌های درون کیسه بیضه (شبیه به واریس پا) اشاره دارد. این وضعیت باعث افزایش دمای بیضه می‌شود و می‌تواند بر تولید و کیفیت اسپرم (تعداد، حرکت و شکل اسپرم) تأثیر منفی بگذارد. واریکوسل یکی از دلایل اصلی ناباروری مردان است.
تصمیم‌گیری درباره جراحی پس از بررسی دقیق سوابق پزشکی، معاینه بالینی، نتایج آزمایش‌ها و گاهی تصویربرداری‌های تکمیلی انجام می‌شود.
انواع جراحی‌های درمان ناباروری در زنان
1. جراحی لاپاراسکوپی؛ روشی نوین و کم‌تهاجمی
جراحی لاپاراسکوپی، انقلابی بزرگ در درمان ناباروری ایجاد کرده است. این روش با کمترین برش، دوربین و ابزارهای خاص انجام می‌شود و امکان مشاهده و درمان همزمان ضایعات یا موانع رحمی و لگنی را می‌دهد. مزایای لاپاراسکوپی شامل درد کمتر، بهبود سریع‌تر و کاهش عوارض پس از جراحی است.
کاربردهای اصلی لاپاراسکوپی در درمان ناباروری:
- برداشتن چسبندگی‌های لگنی و لوله‌ای
- درمان اندومتریوز
- خارج کردن کیست‌های تخمدان
- رفع انسداد لوله‌های رحمی
- ترمیم یا برداشتن فیبروم و پولیپ رحم
2. هیستروسکوپی؛ مشاهده و اصلاح اختلالات داخل رحمی
هیستروسکوپی جزو روش‌های کم‌تهاجمی است و از طریق واژن، رحم به طور مستقیم مشاهده و اصلاح می‌شود. این تکنیک به پزشک امکان می‌دهد مشکلاتی مانند پولیپ، فیبروم ساب‌موکوزال، سپتوم رحمی یا چسبندگی‌های داخل رحم (آشرمن) را برطرف کند.
3. جراحی باز (لاپاراتومی)؛ برای موارد پیچیده
در موارد معدودی که ضایعات وسیع، چسبندگی‌های شدید یا توده‌های بزرگ وجود دارد، جراحی باز توصیه می‌شود. هرچند این روش زمان بهبود بیشتری نیاز دارد، اما برای برخی بیماران همچنان انتخاب برتر است.
4. میومکتومی؛ برداشت فیبروم‌های رحمی
فیبروم‌ها، توده‌های خوش‌خیم عضلانی رحم هستند که می‌توانند باعث ناباروری یا سقط مکرر شوند. درمان ناباروری با جراحی برداشت فیبروم (میومکتومی) به روش هیستروسکوپی، لاپاراسکوپی یا باز می‌تواند شانس بارداری را به طور قابل توجهی افزایش دهد.
5. سالپینگوستومی و سالپینگوپلاستی؛ ترمیم لوله‌های فالوپ
در صورت انسداد یا آسیب لوله‌های فالوپ، با جراحی خاصی مسیر لوله باز یا ترمیم می‌شود و مسیر رسیدن تخمک به رحم مجدداً برقرار می‌گردد. این جراحی در شرایط مناسب می‌تواند منجر به بازگشت باروری طبیعی شود.
انواع جراحی‌های درمان ناباروری در مردان
1. واریکوسلکتومی؛ درمان واریس بیضه‌ها
واریکوسل، شایع‌ترین عامل قابل درمان ناباروری مردانه است. در این بیماری، وریدهای اطراف بیضه گشاد و پیچ‌خورده شده و باعث کاهش تعداد و کیفیت اسپرم می‌شوند. جراحی واریکوسلکتومی با هدف بستن این وریدها، معمولاً به بهبود پارامترهای اسپرمی و افزایش احتمال باروری کمک می‌کند.
2. وازوواستوستومی و وازوآناستوموز؛ ترمیم مجرای اسپرم‌بر
در مردانی که سابقه وازکتومی دارند یا به دلایل بیماری دچار انسداد مجرای اسپرم‌بر شده‌اند، با جراحی می‌توان اتصال طبیعی را بازسازی کرد و باروری بازگردانده شود.
3. برداشت اسپرم از بیضه یا اپیدیدیم (TESE/PESA/MESA)
در مواردی که اسپرم در مایع منی وجود ندارد اما در بیضه یا اپیدیدیم تولید می‌شود، می‌توان با جراحی اسپرم را استخراج و برای باروری آزمایشگاهی استفاده کرد.
مراقبت‌های قبل و بعد از جراحی ناباروری
مراقبت‌های قبل از جراحی
- تکمیل آزمایش‌های مورد نیاز (خون، هورمون، سونوگرافی و …)
- قطع مصرف داروها یا موادی که بر جراحی اثر منفی می‌گذارند (با دستور پزشک)
- رعایت رژیم غذایی مناسب و پرهیز از مصرف غذاهای سنگین پیش از جراحی
- آگاهی کامل از روند جراحی و مشاوره روان‌شناختی برای کاهش اضطراب
مراقبت‌های بعد از جراحی
- رعایت توصیه‌های دقیق پزشک درباره مراقبت زخم‌ها، استراحت و مصرف داروها
- پرهیز از انجام فعالیت‌های شدید یا برقراری رابطه زناشویی تا زمان تعیین‌شده توسط پزشک
- پیگیری و انجام جلسات ویزیت منظم و ارزیابی نتیجه جراحی
- توجه به علائم هشداردهنده مانند درد شدید، خونریزی یا عفونت و مراجعه سریع به پزشک در صورت بروز
نتایج، مزایا و عوارض جراحی ناباروری
نتایج و مزایا
- افزایش چشمگیر شانس باروری طبیعی یا موفقیت روش‌های پیشرفته درمان ناباروری
- برطرف شدن مشکلات ساختاری و اختلالات زمینه‌ای
- تسهیل رشد و کاشت جنین در رحم یا انتقال اسپرم سالم
عوارض احتمالی
- عفونت محل جراحی
- خونریزی یا آسیب به اندام‌های مجاور
- چسبندگی‌های مجدد یا عدم موفقیت درمان
- عوارض بیهوشی در موارد نادر
انتخاب روش جراحی باید همواره پس از بررسی دقیق سود و زیان، توسط پزشک و بر اساس شرایط اختصاصی هر زوج صورت گیرد.
جایگاه جراحی در کنار سایر روش‌های درمان ناباروری
جراحی در بسیاری از موارد به عنوان درمان اصلی یا مقدماتی پیش از تکنیک‌های کمکی همچون آی‌وی‌اف (IVF) یا آی‌یوا‌ی (IUI) به کار می‌رود. در واقع، با رفع موانع ساختاری، شانس موفقیت سایر روش‌های پیشرفته درمان ناباروری افزایش می‌یابد. همچنین برخی زوج‌ها پس از جراحی موفق به باروری طبیعی می‌شوند و دیگر نیازی به درمان‌های پیچیده ندارند.
نقش تغذیه، سبک زندگی و مکمل‌های بهبوددهنده بعد از جراحی ناباروری
پس از جراحی، اصلاح رژیم غذایی، ورزش منظم، ترک دخانیات و مدیریت استرس به بازگشت هرچه بهتر عملکرد باروری کمک می‌کند. پزشک شما ممکن است بر اساس شرایط، مصرف ویتامین‌ها و مکمل‌های تقویتی را نیز تجویز کند تا مسیر موفقیت‌آمیز درمان ناباروری هموارتر گردد.
راهنمای انتخاب مرکز مناسب جهت درمان ناباروری با جراحی
انتخاب مرکز معتبر و مجهز با تیم متخصص و با سابقه، نقشی بی‌بدیل در موفقیت جراحی و درمان ناباروری ایفا می‌کند. ارزیابی اعتبار مرکز درمانی، استفاده از پروتکل‌های ایمنی، مشاوره کامل پیش از عمل و همچنین دسترسی به خدمات مراقبت پس از جراحی، فاکتورهایی کلیدی هستند که باید مدنظر قرار گیرند.
آینده درمان ناباروری با جراحی و نوآوری‌های پزشکی
پیشرفت‌های چشمگیر در حوزه پزشکی، مانند استفاده از ربات‌های جراح، سیستم‌های تصویربرداری سه‌بعدی، تکنیک‌های جراحی میکروسکوپی و کم‌تهاجمی و همچنین مطالعات ژنتیکی اختصاصی، نویدبخش کاهش عوارض، افزایش اثربخشی و کوتاه‌تر شدن دوره نقاهت هستند. این نوآوری‌ها چشم‌انداز درمان ناباروری را در سال‌های آینده روشن‌تر از همیشه ساخته است.
رایج‌ترین سوالات درباره درمان ناباروری با جراحی
1. آیا همه ناباروری‌ها با جراحی درمان‌پذیر هستند؟
خیر. تنها ناباروری‌هایی که به دلیل مشکل ساختاری یا بیماری خاص قابل اصلاح باشند، با جراحی قابل درمان هستند. سایر اختلالات نیازمند درمان دارویی یا روش‌های کمک باروری‌اند.
2. مدت زمان لازم برای بارداری پس از جراحی چقدر است؟
بسته به نوع جراحی و شرایط فرد، زمان لازم برای بازگشت توانایی باروری متفاوت است و از چند هفته تا چند ماه متغیر خواهد بود. در برخی موارد نیاز به ادامه درمان ناباروری به صورت ترکیبی نیز وجود دارد.
3. آیا جراحی‌های ناباروری دردناک یا خطرناک‌اند؟
بیشتر جراحی‌های امروزی با روش‌های کم‌تهاجمی و بی‌درد انجام می‌شوند و عوارض جدی آن بسیار نادر است. با این حال، مانند هر جراحی، نیاز به مراقبت و پیگیری جدی دارد.
4. آیا امکان بازگشت عارضه پس از جراحی وجود دارد؟
در برخی موارد، بسته به نوع مشکل و شرایط بیمار، احتمال بازگشت ضایعه یا عارضه وجود دارد. پیگیری منظم و رعایت توصیه‌های پزشکی اهمیت بالایی دارد.
جمع‌بندی
درمان ناباروری با جراحی فرصتی طلایی برای بسیاری از زوج‌هایی است که مشکل ساختاری زمینه‌ساز ناباروری دارند. تشخیص دقیق، انتخاب روش جراحی متناسب با شرایط بیمار، اجرای عمل در مرکز تخصصی و رعایت اصول مراقبتی، کلید موفقیت این مسیر هستند. توجه به نکات علمی، انتخاب منابع معتبر و مشاوره با تیم درمانی مجرب، تضمین‌کننده بهترین نتیجه در کوتاه‌ترین زمان خواهد بود.
اگر دغدغه ناباروری دارید و یا درمان‌های قبلی موفقیت‌آمیز نبوده‌اند، مشاوره با متخصص و بررسی گزینه‌های جراحی می‌تواند نقطه عطفی در زندگی شما باشد. دانش، آگاهی و عمل به موقع، امید به آینده و تحقق آرزوی فرزندآوری را برای شما و خانواده‌تان به ارمغان می‌آورد.
