راهنمای جامع داروهای مورد استفاده در IVF

ورود به چرخه درمانی IVF (لقاح آزمایشگاهی) یک سفر پرامید و در عین حال پیچیده است که بخش بزرگی از آن به مدیریت دقیق داروها بستگی دارد. داروهای مورد استفاده در IVF نقش حیاتی در کنترل چرخه قاعدگی، تحریک رشد فولیکول‌های متعدد، جلوگیری از تخمک‌گذاری زودرس و آماده‌سازی رحم برای پذیرش جنین دارند. درک عملکرد، نحوه مصرف و عوارض احتمالی هر یک از این داروها می‌تواند به کاهش استرس و افزایش مشارکت فعال شما در فرآیند درمان کمک کند.

این راهنمای جامع، به تفکیک مراحل مختلف یک سیکل IVF، انواع داروهای مورد استفاده در IVF را معرفی می‌کند. هدف این است که شما با آگاهی کامل، این مرحله مهم را طی کرده و با اطمینان بیشتری به سمت موفقیت گام بردارید. از آمپول‌های تحریک تخمک‌گذاری گرفته تا قرص‌های قبل از انتقال جنین، هر دارو داستانی برای گفتن و نقشی برای ایفا کردن دارد.

مرحله اول: سرکوب و کنترل چرخه (Downregulation)

هدف از این مرحله، به دست گرفتن کنترل کامل چرخه هورمونی شماست. پزشک با متوقف کردن موقت سیگنال‌های طبیعی مغز به تخمدان‌ها، از رشد فولیکول‌ها یا تخمک‌گذاری ناخواسته جلوگیری می‌کند. این کار به تیم درمانی اجازه می‌دهد تا چرخه را از “نقطه صفر” شروع کرده و پاسخ تخمدان‌ها به داروهای تحریکی را به طور کامل مدیریت کنند.

1) داروهای آگونیست GnRH

• لوپرون (Lupron)، بوسرلین (Buserelin)
  • کاربرد: این داروها با تقلید از هورمون GnRH، در ابتدا باعث افزایش ناگهانی هورمون‌های LH و FSH می‌شوند (اثر Flare-up) و سپس با اشباع کردن گیرنده‌ها، تولید این هورمون‌ها را به طور کامل متوقف می‌کنند. این فرآیند تخمدان‌ها را به حالت استراحت موقت می‌برد.
  • نحوه مصرف: معمولاً به صورت تزریق روزانه زیرجلدی یا اسپری بینی تجویز می‌شوند و مصرف آن‌ها از فاز لوتئال (حدود روز 21) سیکل قبل از شروع IVF آغاز می‌شود.

2) داروهای آنتاگونیست GnRH (در پروتکل‌های آنتاگونیست)

• ستروتاید (Cetrotide)، گانی‌رلیکس (Ganirelix)
  • کاربرد: برخلاف آگونیست‌ها، این داروها بلافاصله و به سرعت تولید هورمون LH را مسدود می‌کنند. به همین دلیل در پروتکل‌های آنتاگونیست، نیازی به مرحله سرکوب طولانی قبل از شروع سیکل نیست و این داروها همزمان با داروهای تحریکی استفاده می‌شوند. این موضوع در بخش بعدی توضیح داده خواهد شد.

مرحله دوم: تحریک تخمک گذاری (Ovarian Stimulation)

این مرحله قلب یک چرخه IVF است. هدف آن، تحریک تخمدان‌ها برای تولید چندین فولیکول بالغ به جای یک فولیکول (مانند چرخه طبیعی) است. داشتن تعداد تخمک بیشتر، شانس به دست آوردن جنین‌های سالم و باکیفیت را افزایش می‌دهد.

گنادوتروپین‌ها (آمپول‌های تحریک تخمک‌گذاری)

این داروها حاوی هورمون FSH (هورمون محرک فولیکول) یا ترکیبی از FSH و LH (هورمون لوتئینه‌کننده) هستند.

• گونال اف (Gonal-F) و سینال اف (Cinal-F): این‌ها اشکال نوترکیب (ساخته شده در آزمایشگاه) هورمون FSH خالص هستند.
• مریونال (Merional) و منوپیور (Menopur): این داروها از ادرار زنان یائسه استخراج می‌شوند و حاوی ترکیبی از FSH و LH هستند.
  • کاربرد: تزریق این هورمون‌ها مستقیماً به تخمدان‌ها سیگنال می‌دهد تا رشد چندین فولیکول را به طور همزمان آغاز کنند. دوز دارو بر اساس سن، ذخیره تخمدان (آزمایش AMH) و پاسخ قبلی بیمار به درمان تنظیم می‌شود.
  • نحوه مصرف: این آمپول‌های تحریک تخمک‌گذاری معمولاً به صورت تزریق زیرجلدی (در چربی زیر پوست شکم یا ران) و روزانه برای مدت 8 تا 12 روز تجویز می‌شوند.

نحوه تزریق آمپول‌های زیرجلدی

یادگیری نحوه تزریق آمپول‌های زیرجلدی یکی از مهارت‌های کلیدی در این دوره است. اگرچه در ابتدا ممکن است دلهره‌آور به نظر برسد، اما با رعایت چند نکته ساده به راحتی قابل انجام است:

1. آماده‌سازی: دست‌های خود را به خوبی بشویید. محل تزریق (معمولاً 2-3 انگشت اطراف ناف) را با پد الکلی تمیز کرده و اجازه دهید خشک شود.
2. هواگیری: سرنگ را رو به بالا گرفته و به آرامی ضربه بزنید تا حباب‌های هوا به بالای سرنگ بیایند، سپس پیستون را فشار دهید تا اولین قطره مایع خارج شود.
3. تزریق: با یک دست، پوست محل تزریق را به آرامی نیشگون بگیرید. با دست دیگر، سوزن را با زاویه 90 درجه (عمود بر پوست) به سرعت وارد کنید.
4. تخلیه دارو: پیستون را به آرامی فشار دهید تا تمام دارو تزریق شود.
5. خروج سوزن: سوزن را به سرعت خارج کرده و یک پنبه خشک را برای چند ثانیه روی محل فشار دهید. از ماساژ دادن محل تزریق خودداری کنید.

مرحله سوم: جلوگیری از تخمک گذاری زودرس

همانطور که فولیکول‌ها رشد می‌کنند، سطح استروژن در خون بالا می‌رود. این افزایش استروژن می‌تواند به طور طبیعی باعث جهش هورمون LH و تخمک‌گذاری زودرس شود که این امر منجر به از دست رفتن تخمک‌ها قبل از عمل پانکچر (تخمک‌کشی) می‌شود. برای جلوگیری از این اتفاق، از داروهای آنتاگونیست GnRH استفاده می‌شود.

داروهای آنتاگونیست GnRH

• ستروتاید (Cetrotide)، گانی‌رلیکس (Ganirelix)
  • کاربرد: این داروها به سرعت و به طور موثر جهش LH را سرکوب می‌کنند و به فولیکول‌ها اجازه می‌دهند تا به رشد خود ادامه دهند، بدون اینکه خطر تخمک‌گذاری پیش از موعد وجود داشته باشد.
  • نحوه مصرف: تزریق این داروها معمولاً زمانی شروع می‌شود که بزرگترین فولیکول به اندازه مشخصی (مثلاً 14 میلی‌متر) برسد و تا شب قبل از تزریق نهایی ادامه می‌یابد. این داروها نیز به صورت زیرجلدی تزریق می‌شوند.

مرحله چهارم: بلوغ نهایی تخمک‌ها (Trigger Shot)

وقتی سونوگرافی و آزمایش خون نشان می‌دهد که فولیکول‌ها به اندازه کافی بالغ شده‌اند (معمولاً بالای 18-20 میلی‌متر)، زمان “تزریق نهایی” یا “Trigger Shot” فرا می‌رسد. این تزریق، فرآیند بلوغ نهایی تخمک‌ها را آغاز کرده و آن‌ها را برای تخمک‌کشی آماده می‌کند. زمان‌بندی این تزریق بسیار حیاتی است.

• اوویترل (Ovitrelle) و گنادوتروپین جفتی انسانی (hCG)
  • کاربرد: این داروها عملکرد هورمون LH را تقلید می‌کنند و باعث می‌شوند تخمک‌ها آخرین مرحله از تقسیمات سلولی خود را تکمیل کنند. عمل تخمک‌کشی باید دقیقاً 34 تا 36 ساعت پس از این تزریق انجام شود.
  • نحوه مصرف: معمولاً به صورت یک تزریق واحد زیرجلدی یا عضلانی در ساعتی دقیق که توسط کلینیک به شما اعلام می‌شود، انجام می‌گیرد.

مرحله پنجم: حمایت از فاز لوتئال و آماده‌سازی رحم

پس از تخمک‌کشی، بدن شما به حمایت هورمونی برای آماده‌سازی آندومتر (لایه داخلی رحم) جهت لانه‌گزینی جنین نیاز دارد. داروهای مورد استفاده در این مرحله، محیط رحم را برای پذیرش جنین بهینه می‌کنند.

• پروژسترون (Progesterone)
  • کاربرد: پروژسترون مهم‌ترین هورمون برای حفظ بارداری است. این هورمون آندومتر را ضخیم، پرخون و پذیرا می‌کند و از انقباضات رحمی جلوگیری می‌نماید. در سیکل IVF، تولید طبیعی پروژسترون ممکن است کافی نباشد، بنابراین مصرف مکمل آن ضروری است.
  • نحوه مصرف: پروژسترون به اشکال مختلفی تجویز می‌شود:
    • شیاف واژینال (مانند سیکلوژست): یکی از رایج‌ترین و مؤثرترین روش‌ها.
    • ژل واژینال (مانند کرینون): استفاده آسان و جذب مناسب.
    • آمپول عضلانی: تزریق روزانه که ممکن است کمی دردناک باشد اما سطح خونی پایداری ایجاد می‌کند.
    • قرص خوراکی: به دلیل جذب کمتر و عوارض بیشتر، کمتر استفاده می‌شود.
• استرادیول (Estradiol)
  • مثال‌ها: استرادیول والرات (قرص)
  • کاربرد: در برخی پروتکل‌ها، به ویژه در سیکل‌های انتقال جنین فریز شده (FET)، از قرص‌های قبل از انتقال جنین مانند استرادیول برای کمک به ساخت و ضخیم شدن لایه آندومتر استفاده می‌شود.
  • نحوه مصرف: به صورت قرص خوراکی، 2 تا 3 بار در روز مصرف می‌شود.

مدیریت عوارض جانبی داروهای IVF

بیشتر عوارض جانبی داروهای IVF خفیف و موقتی هستند و ناشی از تغییرات هورمونی می‌باشند. آگاهی از این عوارض به شما کمک می‌کند تا آن‌ها را بهتر مدیریت کنید.

• نفخ و احساس پری در شکم: شایع‌ترین عارضه ناشی از رشد فولیکول‌هاست. نوشیدن مایعات فراوان و مصرف وعده‌های غذایی کوچک و مکرر می‌تواند کمک‌کننده باشد.
• تغییرات خلق و خو: احساس تحریک‌پذیری، اضطراب یا گریه به دلیل نوسانات هورمونی طبیعی است. حمایت عاطفی از طرف شریک زندگی و نزدیکان بسیار مهم است.
• سردرد و خستگی: استراحت کافی و نوشیدن آب می‌تواند به کاهش این علائم کمک کند.
• واکنش‌های محل تزریق: قرمزی، خارش یا کبودی خفیف در محل تزریق طبیعی است. چرخاندن محل تزریق و استفاده از کمپرس سرد می‌تواند مفید باشد.

یکی از عوارض نادر اما جدی، سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) است که با نفخ شدید، درد شکم، تهوع و افزایش وزن سریع مشخص می‌شود. در صورت بروز این علائم، باید فوراً با کلینیک خود تماس بگیرید.

هزینه داروهای IVF

هزینه داروهای IVF بخش قابل توجهی از هزینه کل درمان را تشکیل می‌دهد. این هزینه بسته به پروتکل درمانی، دوز داروهای مورد نیاز (که به سن و ذخیره تخمدان بستگی دارد) و برند داروها بسیار متغیر است. حتماً قبل از شروع درمان، در مورد هزینه‌های تخمینی داروها و پوشش بیمه‌ای آن‌ها با کلینیک و شرکت بیمه خود مشورت کنید.

سوالات متداول در مورد دارو های مورد استفاده IVF

1. آیا داروهای IVF باعث افزایش وزن دائمی می‌شوند؟

افزایش وزن در طول سیکل IVF معمولاً موقتی و ناشی از احتباس مایعات (نفخ) به دلیل تغییرات هورمونی است. این وزن اضافی معمولاً پس از پایان سیکل و با شروع پریود بعدی از بین می‌رود.

2. اگر یک دوز از دارو را فراموش کنم یا دیرتر تزریق کنم چه کار باید بکنم؟

در صورت فراموشی یک دوز یا تأخیر در تزریق، بلافاصله با کلینیک خود تماس بگیرید. بسته به نوع دارو و میزان تأخیر، دستورالعمل‌های متفاوتی وجود دارد. هرگز دوز دارو را خودسرانه دو برابر نکنید.

3. آیا می‌توانم در طول درمان IVF ورزش کنم؟

ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی، یوگای ملایم و شنا معمولاً مجاز هستند و می‌توانند به کاهش استرس کمک کنند. با این حال، با نزدیک شدن به مرحله تخمک‌کشی و بزرگ شدن تخمدان‌ها، باید از ورزش‌های شدید، پرشی و هر فعالیتی که خطر پیچ خوردگی تخمدان (Ovarian Torsion) را افزایش دهد، خودداری کنید. همیشه در این مورد با پزشک خود مشورت نمایید.

4. تاثیر طولانی مدت داروهای IVF بر بدن چیست؟ آیا خطر سرطان را افزایش می‌دهند؟

تحقیقات گسترده و طولانی‌مدت تاکنون هیچ ارتباط مستقیمی بین استفاده از داروهای باروری و افزایش قابل توجه خطر سرطان (مانند سرطان تخمدان یا سینه) در جمعیت عمومی نشان نداده‌اند. اکثر مطالعات نشان می‌دهند که خود ناباروری (و شرایط زمینه‌ای آن) ممکن است یک عامل خطر جزئی باشد، نه لزوماً درمان آن.

جمع‌بندی

سفر IVF یک مشارکت فعال بین شما و تیم درمانی است. اگرچه لیست داروهای مورد استفاده در IVF ممکن است طولانی و پیچیده به نظر برسد، اما هر دارو با هدفی مشخص و برای به حداکثر رساندن شانس موفقیت شما طراحی شده است. با درک عملکرد هر دارو، یادگیری نحوه تزریق آمپول‌های زیرجلدی و مدیریت عوارض جانبی، شما از یک بیمار منفعل به یک شریک آگاه در درمان خود تبدیل می‌شوید. این آگاهی نه تنها استرس شما را کاهش می‌دهد، بلکه به شما احساس قدرت و کنترل بیشتری در این مسیر می‌دهد. هر تزریق و هر قرص، گامی است که شما را به رویای در آغوش گرفتن فرزندتان نزدیک‌تر می‌کند.