آیا برای رحم اجاره ای خواندن صیغه لازم است؟ (حکم شرعی 1404)
عرفان زارع
مهر 23، 1404
یکی از بزرگترین دغدغه‌های زوجینی که قدم در مسیر درمان با رحم جایگزین می‌گذارند، ابعاد شرعی و قانونی آن، به خصوص مسئله محرمیت است. این نگرانی کاملاً طبیعی است، اما درک دقیق ماهیت این روش درمانی بسیاری از ابهامات را برطرف می‌کند.
آیا برای رحم اجاره ای خواندن صیغه الزامی است؟
بر اساس نظر اکثر قاطع مراجع تقلید و فقهای شیعه، برای فرآیند رحم اجاره‌ای (رحم جایگزین) هیچ نیازی به خواندن صیغه محرمیت بین مادر جایگزین و پدر ژنتیکی وجود ندارد. حکم شرعی رحم اجاره‌ای بر این اصل استوار است که این فرآیند صرفاً شامل انتقال جنین به رحم مادر جایگزین در محیط آزمایشگاهی است و هیچ‌گونه رابطه زناشویی یا تماس مستقیمی بین طرفین صورت نمی‌گیرد. بنابراین، از دیدگاه فقهی، موضوع محرمیت در رحم جایگزین از طریق صیغه منتفی است.
چرا برای رحم اجاره ای به صیغه نیازی نیست؟
پاسخ به این سوال که آیا برای رحم اجاره ای صیغه لازم است، در درک دقیق ماهیت فقهی و پزشکی این فرآیند نهفته است. مراجع عظام تقلید با بررسی تمام جوانب، به این نتیجه رسیده‌اند که عدم نیاز به صیغه بر سه پایه اصلی استوار است: عدم وقوع رابطه زناشویی، عدم لمس و نظر حرام، و کفایت قرارداد حقوقی.
ماهیت پزشکی فرآیند: انتقال جنین بدون رابطه زناشویی
اساسی‌ترین دلیل برای عدم نیاز به صیغه، ماهیت کاملاً پزشکی و آزمایشگاهی این روش است.
- عدم نیاز به رابطه زناشویی: هدف از خواندن صیغه محرمیت، مشروعیت بخشیدن به رابطه بین زن و مرد است. در فرآیند رحم جایگزین، هیچ‌گونه نزدیکی یا رابطه‌ای بین رابطه مادر جایگزین و پدر ژنتیکی وجود ندارد. تمام مراحل لقاح در آزمایشگاه و توسط متخصصان انجام می‌شود.
- انتقال جنین توسط پزشک: عمل انتقال جنین به رحم مادر جایگزین توسط پزشک متخصص زنان و با استفاده از ابزارهای پزشکی انجام می‌شود. در این فرآیند، پدر ژنتیکی هیچ دخالت مستقیمی ندارد و تماسی با مادر جایگزین نخواهد داشت.
از آنجا که فلسفه وجودی صیغه در این فرآیند موضوعیت ندارد، فقها نیز لزومی بر آن نمی‌بینند. این موضوع شبیه به بسیاری از اقدامات پزشکی دیگر است که در آن پزشک (حتی اگر نامحرم باشد) برای درمان، بیمار را معاینه می‌کند و این امر به دلیل ضرورت پزشکی، اشکال شرعی ندارد.
فتاوای مراجع تقلید: اجماع بر عدم لزوم صیغه
اکثریت قریب به اتفاق مراجع عظام تقلید، از جمله رهبر معظم انقلاب، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی و سایر فقهای برجسته، بر جواز رحم جایگزین (با رعایت شرایط) و عدم لزوم خواندن صیغه فتوا داده‌اند. نظر مراجع در مورد صیغه برای رحم اجاره ای کاملاً شفاف است.
- نظر آیت‌الله خامنه‌ای: ایشان در پاسخ به استفتائات، این عمل را فی‌نفسه جایز دانسته و تصریح کرده‌اند که نیازی به محرمیت بین صاحب اسپرم (پدر ژنتیکی) و صاحب رحم (مادر جایگزین) نیست.
- نظر آیت‌الله سیستانی: ایشان نیز این روش را جایز می‌دانند و معتقدند از آنجا که عمل لقاح خارجی است و تماسی صورت نمی‌گیرد، محرمیت لازم نیست.
- نظر آیت‌الله مکارم شیرازی: ایشان نیز با تأکید بر رعایت ضوابط شرعی و پرهیز از لمس و نظر حرام، این کار را مجاز شمرده و نیازی به صیغه نمی‌بینند.
این اجماع نظر بین فتاوای مراجع تقلید، بزرگترین پشتوانه شرعی برای زوجین است و خیال آن‌ها را از بابت این دغدغه مهم آسوده می‌کند. البته، همواره توصیه می‌شود برای اطمینان کامل، از دفتر مرجع تقلید خود مشاوره فقهی دریافت کنید.
مسائل محرمیت و راهکارهای جایگزین
برخی افراد از این نگران هستند که در طول دوره بارداری و زایمان، ممکن است موقعیت‌هایی پیش بیاید که نیاز به ارتباط و حضور پدر ژنتیکی در کنار مادر جایگزین باشد (مثلاً در مراجعات پزشکی یا در بیمارستان). این نگرانی نیز راهکارهای عملی دارد.
- حضور مادر ژنتیکی یا یک محرم: بهترین راهکار این است که مادر ژنتیکی (صاحب تخمک) یا یکی از محارم مادر جایگزین (مانند همسر، مادر یا خواهر او) در تمام مراجعات پزشکی او را همراهی کنند. این کار مسائل محرمیت را به طور کامل حل می‌کند.
- رعایت حدود شرعی: در موارد ضروری که نیاز به صحبت یا حضور پدر ژنتیکی باشد، می‌توان با رعایت کامل حجاب و پرهیز از خلوت کردن در یک مکان دربسته، حدود شرعی را حفظ کرد.
بنابراین، مدیریت صحیح ارتباطات و برنامه‌ریزی برای همراهی مادر جایگزین، هرگونه نگرانی در مورد مسائل محرمیت را از بین می‌برد.
نقش قرارداد حقوقی در رحم جایگزین
به جای صیغه محرمیت که موضوعیتی در این فرآیند ندارد، آنچه از نظر قانونی و شرعی اهمیت حیاتی دارد، تنظیم یک قرارداد حقوقی جامع و دقیق بین طرفین است. این قرارداد چارچوب قانونی رابطه را مشخص کرده و از حقوق همه افراد درگیر، از جمله زوجین متقاضی، مادر جایگزین و مهم‌تر از همه، کودک، محافظت می‌کند.
چرا قرارداد حقوقی الزامی است؟
یک قرارداد مستحکم، ستون فقرات فرآیند رحم جایگزین است. کفایت قانون برای اثبات نسب و سایر تعهدات، از طریق همین قرارداد تأمین می‌شود.
- اثبات نسب کودک: قرارداد به وضوح مشخص می‌کند که والدین قانونی و ژنتیکی کودک، زوجین صاحب جنین هستند و مادر جایگزین هیچ حق یا مسئولیت والدینی نسبت به کودک ندارد. این سند برای گرفتن شناسنامه و اثبات نسب در دادگاه ضروری است.
- تعهدات مالی: تمام هزینه‌های پزشکی، درمانی و مبالغ توافق‌شده به عنوان هدیه یا غرامت ایام بارداری برای مادر جایگزین، در قرارداد ذکر می‌شود تا از هرگونه سوءتفاهم در آینده جلوگیری شود.
- تعهدات دوره بارداری: وظایف مادر جایگزین در قبال حفظ سلامت خود و جنین (مانند رژیم غذایی، عدم مصرف دخانیات، مراجعات منظم پزشکی) و همچنین وظایف زوجین در قبال حمایت از او، به تفصیل در قرارداد قید می‌گردد.
- شرایط فسخ و فورس ماژور: قرارداد باید شرایط خاص مانند سقط جنین، بیماری مادر جایگزین یا سایر موارد پیش‌بینی‌نشده را پوشش دهد.
تنظیم این قرارداد باید حتماً توسط یک وکیل متخصص در امور خانواده و حقوق پزشکی انجام شود تا تمام جوانب قانونی و شرعی در آن لحاظ گردد.
سوالات متداول در مورد خواندن صیغه در رحم اجاره ای
1. نسب کودک متولد شده از رحم جایگزین به چه کسی می‌رسد؟
از نظر شرعی و قانونی، نسب کودک به صاحبان نطفه (تخمک و اسپرم) یعنی زوجین متقاضی می‌رسد. مادر جایگزین از نظر ژنتیکی هیچ ارتباطی با کودک ندارد، هرچند به دلیل میزبانی جنین در دوران بارداری، برخی فقها او را “مادر رضاعی” یا دارای حق مادری می‌دانند، اما این امر مسئولیت یا حقوق والدینی برای او ایجاد نمی‌کند.
2. اگر مادر جایگزین پس از زایمان از تحویل کودک امتناع کند، تکلیف چیست؟
اینجاست که اهمیت قرارداد حقوقی مشخص می‌شود. بر اساس قرارداد و قانون حمایت از خانواده، دادگاه مادر جایگزین را ملزم به تحویل کودک به والدین ژنتیکی خواهد کرد. از نظر قانونی، او هیچ حقی بر کودک ندارد و والدین قانونی، زوجین صاحب جنین هستند.
3. آیا انتخاب مادر جایگزین از بین اقوام (مانند خواهر) جایز است؟
بله، از نظر شرعی هیچ منعی برای این کار وجود ندارد و حتی ممکن است به دلیل اعتماد بیشتر، گزینه مطلوبی باشد. در این حالت نیز تمام مراحل قانونی و تنظیم قرارداد حقوقی باید به طور کامل انجام شود تا از بروز مشکلات خانوادگی در آینده جلوگیری گردد. در این مورد هم نیازی به صیغه نیست.
4. در فرآیند رحم جایگزین، آیا مادر جایگزین باید حتماً همسر داشته باشد؟
بله، یکی از شروط اصلی برای مادر جایگزین در ایران این است که متأهل باشد و رضایت محضری همسر خود را برای این کار داشته باشد. این شرط برای حمایت از کانون خانواده مادر جایگزین و جلوگیری از مشکلات اجتماعی و خانوادگی احتمالی وضع شده است. زنان مجرد یا مطلقه معمولاً برای این فرآیند پذیرفته نمی‌شوند.
جمع‌بندی
در پاسخ نهایی به سوال “آیا برای رحم اجاره ای صیغه لازم است؟”، باید با قاطعیت گفت خیر. فقه شیعه با نگاهی پویا و راه‌گشا، این فرآیند درمانی را به رسمیت شناخته و با درک ماهیت پزشکی آن، هیچ لزومی برای خواندن صیغه محرمیت نمی‌بیند. حکم شرعی رحم اجاره ای بر پایه عدم وقوع هرگونه رابطه زناشویی استوار است و نظر مراجع در مورد صیغه برای رحم اجاره ای نیز کاملاً بر این اصل منطبق است.
آنچه در این مسیر حیاتی و تعیین‌کننده است، نه صیغه، بلکه تنظیم یک قرارداد حقوقی دقیق و همه‌جانبه برای حفاظت از حقوق تمام طرفین، به ویژه طفلی است که در آینده متولد خواهد شد. زوجین باید انرژی و تمرکز خود را به جای دغدغه‌های بی‌مورد در مورد محرمیت، بر یافتن یک مادر جایگزین مناسب، انتخاب یک مرکز درمانی معتبر و تنظیم قراردادی شفاف با کمک یک وکیل متخصص معطوف کنند. دریافت مشاوره فقهی از دفتر مرجع تقلید نیز می‌تواند آرامش خاطر بیشتری برای آن‌ها به ارمغان بیاورد. در نهایت، رحم جایگزین یک مسیر درمانی مبتنی بر علم، قانون و اخلاق است و چارچوب‌های آن نیز باید در همین حوزه‌ها تعریف شود.
