لیست کامل آزمایش های تشخیص ناباروری برای زنان و مردان

عرفان زارع مهر 13، 1404

برخورد با چالش ناباروری، مسیری است که با سوالات و ابهامات فراوانی همراه است. اولین و مهم‌ترین قدم در این مسیر، یافتن علت دقیق مشکل از طریق مجموعه‌ای از آزمایش های تشخیص ناباروری است. این آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کنند تا تصویری جامع از سلامت باروری زوجین به دست آورد و بهترین مسیر درمانی را طراحی کند. این فرآیند تشخیصی صرفاً یک چکاپ کامل قبل از بارداری نیست، بلکه یک ارزیابی تخصصی برای شناسایی موانع احتمالی در راه رسیدن به بارداری است.

هدف این مقاله، ارائه یک لیست کامل از آزمایش های لازم برای زوجین است تا با آگاهی کامل و استرس کمتر، این مرحله را پشت سر بگذارید. در این راهنمای جامع، به تفکیک، آزمایش‌های مربوط به زنان و مردان، از آزمایش خون هورمونی ساده گرفته تا روش‌های تصویربرداری پیشرفته مانند عکس رنگی رحم (HSG) و تست‌های تخصصی مانند آزمایش اسپرم را به زبانی ساده و کاربردی توضیح خواهیم داد.

چرا ارزیابی همزمان زوجین ضروری است؟

ناباروری یک مسئله دوطرفه است و علل آن تقریباً به طور مساوی بین زنان، مردان و عوامل مشترک یا ناشناخته تقسیم می‌شود. بنابراین، ارزیابی همزمان هر دو شریک نه تنها فرآیند تشخیص را تسریع می‌کند، بلکه از اتلاف وقت و هزینه‌های غیرضروری نیز جلوگیری می‌کند. شروع همزمان آزمایش های تشخیص ناباروری برای زن و مرد، یک رویکرد استاندارد و علمی است که به پزشک اجازه می‌دهد تا پازل باروری را با داشتن تمام قطعات، کامل کند.

این ارزیابی جامع با یک مشاوره اولیه و شرح حال دقیق پزشکی آغاز می‌شود. پزشک در مورد سابقه پزشکی، سبک زندگی، سیکل‌های قاعدگی، سابقه بارداری‌های قبلی و هرگونه مشکل مرتبط دیگر سوال خواهد کرد. این اطلاعات اولیه، نقشه راه را برای انتخاب هدفمندترین و ضروری‌ترین آزمایش‌ها مشخص می‌کند.

آزمایش‌های تشخیصی ناباروری برای زنان

ارزیابی باروری در زنان بر سه محور اصلی متمرکز است: بررسی تخمک‌گذاری، ارزیابی ساختار آناتومیک رحم و لوله‌ها، و سنجش ذخایر تخمدان. لیست آزمایش های لازم برای زوجین معمولاً با ارزیابی‌های مربوط به زن آغاز می‌شود که شامل موارد زیر است.

1. آزمایش خون هورمونی: پنجره‌ای به عملکرد تخمدان‌ها

آزمایش خون هورمونی سنگ بنای ارزیابی ناباروری زنان است. این آزمایش‌ها که در روزهای خاصی از سیکل قاعدگی انجام می‌شوند، اطلاعات حیاتی در مورد عملکرد تخمدان‌ها، تخمک‌گذاری و تعادل هورمونی بدن ارائه می‌دهند.

• FSH (هورمون محرک فولیکول): این هورمون که در روز دوم یا سوم سیکل اندازه‌گیری می‌شود، نشان‌دهنده تلاش مغز برای تحریک تخمدان‌هاست. سطح بالای FSH می‌تواند نشانه‌ای از کاهش ذخیره تخمدان باشد.
• LH (هورمون لوتئینه‌کننده): نسبت LH به FSH، به ویژه در تشخیص سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) اهمیت دارد. افزایش ناگهانی LH در اواسط سیکل نیز عامل اصلی تخمک‌گذاری است.
• استرادیول (E2): این هورمون که توسط فولیکول‌های در حال رشد تولید می‌شود، سطح پاسخ تخمدان‌ها را نشان می‌دهد.
• پرولاکتین: سطح بالای این هورمون می‌تواند در فرآیند تخمک‌گذاری اختلال ایجاد کند.
• TSH (هورمون محرک تیروئید): اختلالات تیروئید (کم‌کاری یا پرکاری) می‌تواند به طور مستقیم بر باروری و نظم قاعدگی تأثیر بگذارد.

آزمایش ذخیره تخمدان (AMH): مهم‌ترین شاخص توان باروری

آزمایش ذخیره تخمدان یا AMH (هورمون آنتی‌مولرین) یکی از کلیدی‌ترین آزمایش های تشخیص ناباروری است. این هورمون توسط فولیکول‌های کوچک در حال رشد در تخمدان تولید می‌شود و سطح آن در خون، تخمین دقیقی از تعداد تخمک‌های باقی‌مانده (ذخیره تخمدان) ارائه می‌دهد.

• اهمیت AMH: برخلاف FSH که در طول سیکل نوسان دارد، سطح AMH تقریباً ثابت است و می‌توان آن را در هر روزی از سیکل اندازه‌گیری کرد.
• تفسیر نتایج: سطح پایین AMH نشان‌دهنده کاهش ذخیره تخمدان است و ممکن است نیاز به شروع سریع‌تر و تهاجمی‌تر درمان‌های کمک‌باروری مانند IVF را مطرح کند. سطح بسیار بالای آن نیز می‌تواند با PCOS مرتبط باشد.

2. سونوگرافی: مشاهده مستقیم اندام‌های تولید مثلی

سونوگرافی ترانس‌واژینال (از طریق واژن) یک ابزار تشخیصی غیرتهاجمی و بسیار ارزشمند است. این روش به پزشک اجازه می‌دهد تا رحم، دیواره داخلی آن (اندومتر) و تخمدان‌ها را با جزئیات بالا مشاهده کند.

• شمارش فولیکول‌های آنترال (AFC): پزشک تعداد فولیکول‌های کوچک (2 تا 9 میلی‌متر) را در ابتدای سیکل می‌شمارد. AFC در کنار AMH، شاخص مهم دیگری برای ارزیابی ذخیره تخمدان است.
• بررسی ساختار رحم: سونوگرافی می‌تواند وجود ناهنجاری‌های ساختاری مانند فیبروم (میوم)، پولیپ یا شکل غیرطبیعی رحم را که ممکن است مانع لانه‌گزینی جنین شوند، مشخص کند.
• نظارت بر تخمک‌گذاری: انجام سونوگرافی‌های سریالی در طول یک سیکل می‌تواند رشد فولیکول غالب و وقوع تخمک‌گذاری را تایید یا رد کند.

3. ارزیابی لوله‌های رحمی و حفره رحم

بسته بودن لوله‌های فالوپ یکی از علل شایع ناباروری است، زیرا از رسیدن اسپرم به تخمک و انتقال جنین به رحم جلوگیری می‌کند.

عکس رنگی رحم (HSG)

عکس رنگی رحم یا هیستروسالپنگوگرافی (Hysterosalpingography) یک آزمایش تخصصی با اشعه ایکس است که برای بررسی باز بودن لوله‌های رحمی و شکل حفره رحم انجام می‌شود.

• نحوه انجام: در این روش، یک ماده حاجب از طریق دهانه رحم به داخل رحم تزریق می‌شود. سپس با استفاده از اشعه ایکس، مسیر حرکت این ماده در رحم و لوله‌ها دنبال می‌شود. اگر لوله‌ها باز باشند، ماده حاجب از انتهای آن‌ها خارج شده و در لگن پخش می‌شود.
• اطلاعات حاصله: HSG می‌تواند انسداد لوله، وجود چسبندگی، پولیپ یا شکل غیرطبیعی رحم را نشان دهد. این آزمایش ممکن است کمی دردناک باشد، اما معمولاً کوتاه است.

هیستروسکوپی

هیستروسکوپی روشی است که در آن یک تلسکوپ باریک و مجهز به دوربین (هیستروسکوپ) از طریق واژن و دهانه رحم وارد حفره رحم می‌شود. این روش امکان مشاهده مستقیم و دقیق داخل رحم را فراهم می‌کند.

• کاربرد تشخیصی: برای تشخیص قطعی مشکلاتی مانند پولیپ، فیبروم‌های زیرمخاطی، سپتوم (دیواره) رحمی یا بافت اسکار (چسبندگی) استفاده می‌شود.
• کاربرد درمانی: در بسیاری از موارد، پزشک می‌تواند همزمان با تشخیص، اقدام به برداشتن پولیپ، فیبروم یا برش سپتوم کند (هیستروسکوپی عملیاتی).

آزمایش‌های تشخیصی ناباروری برای مردان

ارزیابی مردان معمولاً ساده‌تر و کم‌تهاجمی‌تر از زنان است. سنگ بنای این ارزیابی، آزمایش اسپرم است.

1. آزمایش اسپرم (اسپرموگرام یا آنالیز مایع منی)

آزمایش اسپرموگرام مهم‌ترین و اولین گام در لیست آزمایش های لازم برای زوجین از سمت مرد است. این آزمایش سه پارامتر اصلی اسپرم را ارزیابی می‌کند:

1. تعداد اسپرم (Concentration): تعداد اسپرم در هر میلی‌لیتر از مایع منی. تعداد کمتر از 15 میلیون در هر میلی‌لیتر، اُلیگواسپرمی نامیده می‌شود.
2. تحرک اسپرم (Motility): درصد اسپرم‌هایی که به طور فعال به جلو حرکت می‌کنند. این حرکت برای رسیدن به تخمک ضروری است.
3. شکل اسپرم (Morphology): درصد اسپرم‌هایی که دارای شکل طبیعی هستند (سر بیضی، گردن و دم سالم). شکل غیرطبیعی می‌تواند توانایی اسپرم برای نفوذ به تخمک را مختل کند.

برای انجام این آزمایش، فرد باید به مدت 2 تا 5 روز از انزال خودداری کند. از آنجایی که کیفیت اسپرم می‌تواند تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند استرس یا بیماری نوسان داشته باشد، گاهی اوقات تکرار آزمایش پس از چند هفته برای تأیید نتایج ضروری است.

2. آزمایش خون هورمونی برای مردان

اگر نتایج آزمایش اسپرم غیرطبیعی باشد، ممکن است پزشک آزمایش خون هورمونی را برای بررسی عملکرد بیضه‌ها و غده هیپوفیز تجویز کند. این آزمایش‌ها شامل اندازه‌گیری سطح هورمون‌هایی مانند تستوسترون، FSH و LH است. نتایج این آزمایش‌ها به تشخیص علل زمینه‌ای تولید ضعیف اسپرم کمک می‌کند.

3. سونوگرافی بیضه

در صورتی که در معاینه فیزیکی مشکلی مشاهده شود یا نتایج آزمایش اسپرم بسیار ضعیف باشد، سونوگرافی بیضه انجام می‌شود. این روش می‌تواند وجود مشکلاتی مانند واریکوسل (گشاد شدن وریدهای بیضه که یکی از شایع‌ترین علل قابل درمان ناباروری مردان است) یا انسداد در مجاری انزالی را نشان دهد.

آزمایش‌های پیشرفته و تکمیلی

در برخی موارد، پس از انجام آزمایش های تشخیص ناباروری اولیه، علت مشکل هنوز مشخص نیست (ناباروری با علت ناشناخته) یا نیاز به اطلاعات بیشتری وجود دارد. در این شرایط، ممکن است از روش‌های پیشرفته‌تری استفاده شود.

لاپاراسکوپی تشخیصی

لاپاراسکوپی تشخیصی یک روش جراحی کم‌تهاجمی است که تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود. در این روش، یک دوربین کوچک از طریق یک برش ریز در نزدیکی ناف وارد حفره شکم و لگن می‌شود. این کار به پزشک اجازه می‌دهد تا سطح خارجی رحم، تخمدان‌ها و لوله‌های فالوپ را مستقیماً مشاهده کند. لاپاراسکوپی دقیق‌ترین روش برای تشخیص آندومتریوز و چسبندگی‌های لگنی است که ممکن است در HSG یا سونوگرافی دیده نشوند.

آزمایش‌های ژنتیکی

اگر سابقه سقط مکرر، نارسایی شدید اسپرم یا سابقه خانوادگی بیماری‌های ژنتیکی وجود داشته باشد، ممکن است آزمایش کاریوتایپ (بررسی کروموزوم‌ها) برای هر دو زوج توصیه شود. این آزمایش می‌تواند ناهنجاری‌های کروموزومی را که ممکن است باعث ناباروری یا سقط جنین شوند، شناسایی کند.

سوالات متداول در مورد تست های تشخیصی

1. آیا انجام عکس رنگی رحم (HSG) دردناک است؟

احساس ناشی از HSG برای افراد مختلف متفاوت است. بسیاری از زنان آن را مشابه کرامپ‌های شدید قاعدگی توصیف می‌کنند که معمولاً فقط چند دقیقه طول می‌کشد. مصرف یک مسکن بدون نسخه (مانند ایبوپروفن) یک ساعت قبل از انجام آزمایش می‌تواند به کاهش ناراحتی کمک کند.

2. اگر نتایج آزمایش اسپرم همسرم ضعیف باشد، چه گزینه‌های درمانی وجود دارد؟

بسته به شدت مشکل، گزینه‌های متعددی وجود دارد. برای موارد خفیف، تغییر سبک زندگی (ترک سیگار، کاهش وزن، رژیم غذایی سالم) و مصرف مکمل‌ها می‌تواند موثر باشد. در موارد شدیدتر، روش‌های کمک‌باروری مانند IUI (برای مشکلات خفیف تحرک و تعداد) یا IVF به همراه تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم (ICSI) که در آن یک اسپرم سالم مستقیماً به داخل تخمک تزریق می‌شود، راه‌حل‌های بسیار موفقی هستند.

3. آیا بیمه هزینه‌های آزمایش های تشخیص ناباروری را پوشش می‌دهد؟

پوشش بیمه‌ای برای این آزمایش‌ها بسته به نوع بیمه (تأمین اجتماعی، تکمیلی) و قوانین جاری کشور بسیار متفاوت است. در سال‌های اخیر، حمایت‌های بیمه‌ای از درمان ناباروری افزایش یافته است. بهتر است قبل از انجام آزمایش‌ها، با شرکت بیمه خود تماس گرفته و در مورد میزان پوشش و سقف تعهدات آن‌ها سوال کنید.

4. چه مدت پس از شروع آزمایش‌ها می‌توانیم درمان را آغاز کنیم؟

این موضوع بستگی به پیچیدگی آزمایش‌ها و نتایج آن‌ها دارد. معمولاً جمع‌آوری تمام نتایج آزمایش‌های اولیه (هورمونی، سونوگرافی، اسپرموگرام و HSG) ممکن است یک تا دو سیکل قاعدگی (حدود 1 تا 2 ماه) طول بکشد. پس از تکمیل ارزیابی و مشخص شدن علت، پزشک می‌تواند بلافاصله برنامه درمانی را تدوین و شروع کند.

نتیجه‌گیری

پیمودن مسیر تشخیص ناباروری می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، اما داشتن نقشه راه و آگاهی از مراحل پیش رو، این سفر را قابل مدیریت‌تر می‌کند. آزمایش های تشخیص ناباروری ابزارهای قدرتمندی هستند که به زوجین و پزشکان کمک می‌کنند تا ریشه مشکل را پیدا کنند. این فرآیند با ارزیابی همزمان زن و مرد آغاز می‌شود و شامل تست‌های کلیدی مانند آزمایش خون هورمونی، سونوگرافی، آزمایش اسپرم و عکس رنگی رحم (HSG) است.

مهم است به یاد داشته باشید که یک نتیجه غیرطبیعی در یک آزمایش به معنای پایان راه نیست. علم پزشکی مدرن راه‌حل‌های درمانی متعددی از جمله دارودرمانی، IUI و IVF را برای غلبه بر بسیاری از این موانع ارائه می‌دهد. همکاری نزدیک با پزشک، صبر و حفظ روحیه مثبت، کلیدهای اصلی برای عبور موفقیت‌آمیز از این مرحله و حرکت به سوی تشکیل خانواده هستند.