چگونه قدرت باروری خود را بسنجیم؟ (راهنمای کامل آزمایش‌ها)

عطا صفرنژاد 12 آذر 1404

خلاصه مقاله را به صورت صوتی گوش کنید

پیش از هر اقدامی برای فرزندآوری، از سلامت و توانایی باروری خود اطمینان حاصل کنید. ارزیابی قدرت باروری، یک فرآیند تشخیصی هوشمندانه است که به شما کمک می‌کند با آگاهی کامل وارد مسیر فرزندآوری شوید، مشکلات احتمالی را زودتر شناسایی کرده و در صورت نیاز، درمان‌های لازم را به موقع شروع کنید.

این ارزیابی‌ها صرفاً برای زوج‌هایی که با مشکل ناباروری مواجه‌اند، نیست. بلکه یک چکاپ باروری پیشگیرانه برای تمام افرادی است که می‌خواهند با برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای آینده خانواده خود قدم بردارند.

ارزیابی قدرت باروری زنان: از کجا شروع کنیم؟

برای زنان، ارزیابی باروری یک فرآیند چندمرحله‌ای است که جنبه‌های مختلفی از سلامت دستگاه تناسلی، از جمله عملکرد تخمدان‌ها، تعادل هورمونی و سلامت رحم را بررسی می‌کند. سنجش قدرت باروری زنان معمولاً با مشاوره پزشکی و بررسی سابقه فردی آغاز می‌شود و در ادامه با آزمایش‌های تخصصی تکمیل می‌گردد.

1. مشاوره و بررسی سابقه پزشکی

اولین و اساسی‌ترین قدم، مراجعه به متخصص زنان و زایمان است. در این جلسه، پزشک سوالات مهمی درباره موارد زیر از شما خواهد پرسید:

• سابقه قاعدگی: نظم، طول دوره، میزان خونریزی و وجود دردهای شدید (دیسمنوره) اطلاعات کلیدی درباره تخمک‌گذاری منظم به دست می‌دهند.
• سابقه پزشکی: بیماری‌هایی مانند سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)، اندومتریوز، بیماری‌های تیروئید، دیابت و عفونت‌های لگنی (PID) می‌توانند مستقیماً بر باروری تأثیر بگذارند.
• سابقه جراحی: هرگونه جراحی در ناحیه شکم یا لگن، به‌ویژه روی تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ یا رحم، اهمیت دارد.
• سبک زندگی: عواملی مانند وزن (چاقی یا لاغری مفرط)، رژیم غذایی، میزان استرس، مصرف سیگار و الکل نیز به‌دقت بررسی می‌شوند.
• داروهای مصرفی: برخی داروها می‌توانند بر تخمک‌گذاری و تعادل هورمونی تأثیر منفی بگذارند.

2. آزمایش‌های هورمونی خون برای زنان

آزمایش خون یکی از دقیق‌ترین ابزارها برای فهمیدن قدرت باروری است. این آزمایش‌ها سطح هورمون‌های کلیدی را که در فرآیند تخمک‌گذاری و آماده‌سازی رحم نقش دارند، اندازه‌گیری می‌کنند.

آزمایش ذخیره تخمدان (AMH)

آزمایش AMH یا هورمون آنتی‌مولرین، یکی از مهم‌ترین تست‌ها برای ارزیابی “ذخیره تخمدان” است. این هورمون توسط فولیکول‌های در حال رشد در تخمدان تولید می‌شود و سطح آن نشان‌دهنده تعداد تخمک‌های باقی‌مانده است.

• سطح AMH بالا: معمولاً نشان‌دهنده ذخیره تخمدانی خوب است، اما در مواردی مانند PCOS نیز ممکن است بسیار بالا باشد.
• سطح AMH پایین: می‌تواند نشانه‌ای از کاهش ذخیره تخمدان و نزدیک شدن به یائسگی باشد. هزینه آزمایش باروری مانند AMH بسته به آزمایشگاه متفاوت است اما یک سرمایه‌گذاری ارزشمند برای برنامه‌ریزی آینده محسوب می‌شود.

آزمایش‌های روز سوم سیکل قاعدگی

این آزمایش‌ها معمولاً در روز دوم تا چهارم قاعدگی انجام می‌شوند، زمانی که سطح هورمون‌ها در حالت پایه قرار دارد:

• FSH (هورمون محرک فولیکول): این هورمون مغزی به تخمدان‌ها دستور رشد فولیکول را می‌دهد. سطح بالای FSH می‌تواند نشان‌دهنده تلاش بیشتر مغز برای تحریک تخمدان‌ها و کاهش ذخیره تخمدانی باشد.
• LH (هورمون لوتئینه‌کننده): افزایش ناگهانی LH در اواسط سیکل باعث آزادسازی تخمک (تخمک‌گذاری) می‌شود. نسبت LH به FSH در تشخیص PCOS کاربرد دارد.
• استرادیول (E2): این هورمون توسط فولیکول‌های در حال رشد تولید می‌شود. سطح بالای آن در ابتدای سیکل می‌تواند نشانه‌ای از عملکرد نامناسب تخمدان باشد.

سایر آزمایش‌های هورمونی

• پرولاکتین: سطح بالای این هورمون می‌تواند در فرآیند تخمک‌گذاری اختلال ایجاد کند.
• هورمون‌های تیروئید (TSH): کم‌کاری یا پرکاری تیروئید تأثیر مستقیمی بر نظم قاعدگی و باروری دارد.

3. سونوگرافی ترانس‌واژینال

سونوگرافی تخمدان‌ها و رحم یک ابزار تشخیصی تصویری قدرتمند است. این سونوگرافی که معمولاً از طریق واژن انجام می‌شود، اطلاعات دقیقی در اختیار پزشک قرار می‌دهد:

• شمارش فولیکول‌های آنترال (AFC): پزشک تعداد فولیکول‌های کوچک موجود در تخمدان‌ها را در ابتدای سیکل می‌شمارد. AFC در کنار آزمایش AMH، تصویر کاملی از ذخیره تخمدانی ارائه می‌دهد.
• بررسی ساختار رحم: وجود فیبروم (میوم)، پولیپ یا ناهنجاری‌های ساختاری رحم که می‌توانند مانع لانه‌گزینی جنین شوند، در این سونوگرافی مشخص می‌شود.
• ارزیابی ضخامت آندومتر: پوشش داخلی رحم (آندومتر) باید ضخامت مناسبی برای پذیرش جنین داشته باشد.
• تشخیص کیست‌های تخمدان: وجود کیست‌ها و نوع آن‌ها (مثلاً کیست‌های اندومتریوما) ارزیابی می‌شود.

4. ابزارهای خانگی و بررسی‌های دیگر

کیت تخمک گذاری (Ovulation Kit)

این کیت‌ها که به راحتی در داروخانه‌ها در دسترس هستند، یک تست باروری در خانه محسوب می‌شوند. کیت تخمک‌گذاری با اندازه‌گیری جهش هورمون LH در ادرار، زمان دقیق تخمک‌گذاری (معمولاً 24 تا 36 ساعت بعد) را پیش‌بینی می‌کند. استفاده از این کیت‌ها به زوج‌ها کمک می‌کند تا بهترین زمان برای نزدیکی را شناسایی کنند و همچنین از وقوع منظم تخمک‌گذاری مطمئن شوند.

تست پاپ اسمیر و HPV

اگرچه پاپ اسمیر مستقیماً قدرت باروری را نمی‌سنجد، اما برای ارزیابی سلامت دهانه رحم ضروری است. این تست سلول‌های پیش‌سرطانی یا سرطانی دهانه رحم ناشی از ویروس HPV را شناسایی می‌کند. درمان این مشکلات قبل از بارداری اهمیت حیاتی دارد.

ارزیابی قدرت باروری مردان: فرآیندی ساده و کلیدی

حدود نیمی از موارد ناباروری به عامل مردانه مربوط است، بنابراین ارزیابی باروری مردان نیز به همان اندازه اهمیت دارد. خوشبختانه این فرآیند معمولاً ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر از ارزیابی‌های زنانه است.

1. آزمایش اسپرموگرام (تجزیه و تحلیل مایع منی)

آزمایش اسپرموگرام برای مردان سنگ بنای ارزیابی باروری آن‌هاست. این آزمایش، که به آن آنالیز اسپرم نیز گفته می‌شود، نمونه‌ای از مایع منی را زیر میکروسکوپ بررسی کرده و پارامترهای کلیدی زیر را اندازه‌گیری می‌کند:

• تعداد اسپرم (Sperm Count): تعداد کل اسپرم‌ها در هر میلی‌لیتر از مایع منی. تعداد کمتر از 15 میلیون در میلی‌لیتر، “الیگواسپرمی” نامیده می‌شود.
• تحرک اسپرم (Sperm Motility): درصد اسپرم‌هایی که قادر به حرکت روبه‌جلو هستند. حرکت پیش‌رونده برای رسیدن اسپرم به تخمک ضروری است.
• شکل اسپرم (Sperm Morphology): درصد اسپرم‌هایی که دارای شکل و ساختار طبیعی (سر، گردن و دم سالم) هستند. اشکال غیرطبیعی می‌تواند توانایی اسپرم برای نفوذ به تخمک را کاهش دهد.
• حجم مایع منی (Volume): حجم کل مایع انزال‌شده.
• pH و ویسکوزیته: سایر پارامترهای بیوشیمیایی مایع منی نیز بررسی می‌شوند.

برای انجام این آزمایش برای فهمیدن قدرت باروری، معمولاً از فرد خواسته می‌شود که 2 تا 5 روز از انزال خودداری کرده و سپس نمونه را در یک ظرف استریل جمع‌آوری کند.

2. معاینه فیزیکی و بررسی سابقه پزشکی

مشابه زنان، مراجعه به اورولوژیست یا متخصص ناباروری مردان گام مهمی است. پزشک موارد زیر را بررسی می‌کند:

• سابقه پزشکی: بیماری‌هایی مانند دیابت، عفونت‌های مقاربتی (STIs)، اوریون در بزرگسالی و مشکلات ژنتیکی.
• سابقه جراحی: جراحی در ناحیه بیضه، فتق یا وازکتومی.
• معاینه فیزیکی: پزشک بیضه‌ها را برای بررسی اندازه، قوام و وجود توده یا “واریکوسل” (وریدهای متورم در کیسه بیضه که می‌تواند دمای بیضه‌ها را بالا برده و به تولید اسپرم آسیب بزند) معاینه می‌کند.
• سبک زندگی: مصرف سیگار، الکل، مواد مخدر، استروئیدهای آنابولیک و قرار گرفتن در معرض حرارت زیاد یا مواد شیمیایی سمی به‌دقت ارزیابی می‌شود.

3. آزمایش‌های تکمیلی برای مردان

اگر نتایج اسپرموگرام غیرطبیعی باشد یا پزشک به مشکل خاصی مشکوک شود، ممکن است آزمایش‌های بیشتری درخواست شود:

• آزمایش‌های هورمونی: اندازه‌گیری سطح تستوسترون، FSH و LH می‌تواند مشکلات هورمونی مؤثر بر تولید اسپرم را شناسایی کند.
• سونوگرافی بیضه: برای تشخیص واریکوسل یا سایر ناهنجاری‌های ساختاری در بیضه‌ها و مجاری اسپرم‌بر کاربرد دارد.
• آزمایش‌های ژنتیک: در موارد شدید کاهش تعداد اسپرم یا عدم وجود اسپرم (آزواسپرمی)، آزمایش‌های ژنتیکی برای شناسایی اختلالات کروموزومی مانند سندرم کلاین‌فلتر انجام می‌شود.
• آزمایش شکست DNA اسپرم (SDF): این تست تخصصی، میزان آسیب به ماده ژنتیکی داخل اسپرم را می‌سنجد. درصد بالای شکست DNA می‌تواند منجر به سقط مکرر یا شکست در روش‌های کمک‌باروری شود.

سوالات متداول (FAQ)

1. بهترین زمان برای انجام چکاپ باروری چه سنی است؟

اگرچه باروری زنان پس از 35 سالگی به تدریج کاهش می‌یابد، اما هیچ زمان “اشتباهی” برای ارزیابی وجود ندارد. اگر قصد دارید بارداری را به تعویق بیندازید یا صرفاً می‌خواهید از وضعیت خود آگاه شوید، انجام این آزمایش‌ها در اواخر دهه 20 یا اوایل دهه 30 زندگی می‌تواند اطلاعات ارزشمندی برای برنامه‌ریزی آینده به شما بدهد.

2. آیا سبک زندگی واقعاً بر نتایج آزمایش‌های باروری تأثیر دارد؟

بله، به شدت. استرس مزمن، چاقی یا کمبود وزن شدید، رژیم غذایی نامناسب، مصرف سیگار و الکل همگی می‌توانند بر تعادل هورمونی، کیفیت تخمک و اسپرم و در نتیجه نتایج آزمایش‌ها تأثیر منفی بگذارند. اصلاح سبک زندگی اغلب اولین و مؤثرترین گام برای بهبود پتانسیل باروری است.

3. آیا امکان بهبود ذخیره تخمدان (AMH پایین) وجود دارد؟

خیر، ذخیره تخمدان (تعداد تخمک‌ها) یک عامل ژنتیکی و وابسته به سن است و نمی‌توان آن را افزایش داد. اما می‌توان با بهبود سبک زندگی و استفاده از برخی مکمل‌ها زیر نظر پزشک، “کیفیت” تخمک‌های باقی‌مانده را بهبود بخشید و شانس باروری را افزایش داد.

4. اگر نتایج آزمایش اسپرم ضعیف باشد، چه باید کرد؟

یک نتیجه ضعیف در اسپرموگرام لزوماً به معنای ناباروری نیست. پزشک معمولاً تکرار آزمایش پس از چند هفته را توصیه می‌کند، زیرا عوامل موقتی مانند تب یا استرس می‌توانند بر نتایج تأثیر بگذارند. در صورت تکرار نتیجه ضعیف، اقدامات بعدی شامل شناسایی علت (مانند واریکوسل یا مشکلات هورمونی) و درمان آن خواهد بود. بسیاری از موارد با تغییر سبک زندگی یا درمان‌های ساده بهبود می‌یابند.

جمع‌بندی

برای زنان، ترکیبی از بررسی سابقه پزشکی، آزمایش AMH و سایر هورمون‌ها، و سونوگرافی تخمدان‌ها یک دید جامع از ذخیره و عملکرد تخمدان فراهم می‌کند. برای مردان، آزمایش اسپرموگرام به تنهایی می‌تواند اطلاعات بسیار ارزشمندی را در اختیار قرار دهد.

یک نتیجه “نامطلوب” به معنای ناباروری قطعی نیست، بلکه یک راهنما برای برداشتن گام‌های بعدی است. این گام‌ها می‌توانند شامل اصلاح سبک زندگی، درمان‌های دارویی، جراحی‌های اصلاحی یا در نهایت، استفاده از روش‌های کمک‌باروری (ART) مانند IUI و IVF باشند.