چه کارها و عادت‌هایی باعث نازایی می‌شود؟ (10 عامل اصلی)

عطا صفرنژاد 11 آذر 1404

خلاصه مقاله را به صورت صوتی گوش کنید

وقتی تلاش‌ها برای بچه‌دار شدن به نتیجه نمی‌رسد، این سوال بزرگ مطرح می‌شود که چه کارهایی باعث نازایی میشه؟ پاسخ به این سوال یک عامل مشخص نیست، بلکه مجموعه‌ای از فاکتورهای مرتبط با سبک زندگی، شرایط پزشکی و عوامل محیطی است. درک این عوامل، اولین قدم برای مدیریت و حتی پیشگیری از مشکلات باروری است.

این مقاله به طور کامل دلایل اصلی ناباروری را تشریح می‌کند. ما به بررسی دقیق عوامل خطر ناباروری در زنان و مردان، تأثیر سبک زندگی و ناباروری و همچنین بیماری هایی که باعث نازایی میشوند، خواهیم پرداخت.

سبک زندگی: مهم‌ترین عامل قابل کنترل در ناباروری

بسیاری از عادت‌های روزمره که شاید بی‌اهمیت به نظر برسند، می‌توانند تأثیر عمیقی بر توانایی باروری شما داشته باشند. خبر خوب این است که این عوامل کاملاً تحت کنترل شما هستند و اصلاح آن‌ها می‌تواند به سرعت نتایج مثبتی به همراه داشته باشد.

مصرف سیگار و الکل؛ سموم مستقیم برای باروری

مصرف سیگار و الکل از جمله مهم‌ترین و اثبات‌شده‌ترین عوامل خطر برای ناباروری است. ترکیبات سمی موجود در دود سیگار، از جمله نیکوتین و مونوکسید کربن، می‌توانند به DNA تخمک و اسپرم آسیب جدی وارد کنند. در زنان، سیگار کشیدن روند کاهش ذخیره تخمدان را تسریع کرده و سن یائسگی را جلو می‌اندازد. در مردان، سیگار با کاهش تعداد اسپرم، کاهش تحرک و افزایش اسپرم‌های با شکل غیرطبیعی مرتبط است.

الکل نیز با ایجاد اختلال در محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد، تعادل هورمونی را بر هم می‌زند. مصرف منظم الکل می‌تواند منجر به اختلال در تخمک‌گذاری در زنان و کاهش سطح تستوسترون و کیفیت اسپرم در مردان شود. ترک کامل این دو عادت، یکی از قدرتمندترین اقدامات برای بهبود شانس باروری است.

چاقی یا لاغری مفرط؛ برهم‌زننده تعادل هورمونی

وزن بدن نقش حیاتی در تولید و تنظیم هورمون‌های جنسی دارد. چاقی یا لاغری مفرط هر دو می‌توانند منجر به اختلالات هورمونی شدید و در نتیجه ناباروری شوند.

• چاقی (BMI بالای 30): بافت چربی اضافی در بدن مانند یک غده درون‌ریز عمل کرده و مقادیر زیادی استروژن تولید می‌کند. این عدم تعادل هورمونی می‌تواند چرخه قاعدگی را مختل کرده و از تخمک‌گذاری منظم جلوگیری کند. چاقی همچنین با مقاومت به انسولین و سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) مرتبط است که خود یکی از دلایل اصلی ناباروری در زنان است. در مردان نیز چاقی با کاهش تعداد و کیفیت اسپرم همراه است.
• لاغری مفرط (BMI زیر 18.5): کمبود شدید چربی در بدن باعث می‌شود مغز سیگنال‌های لازم برای تولید هورمون‌های جنسی را ارسال نکند. این وضعیت می‌تواند منجر به قطع کامل قاعدگی (آمنوره) و توقف تخمک‌گذاری در زنان شود.

استرس شدید؛ دشمن خاموش باروری

استرس شدید و مزمن می‌تواند سیستم تولیدمثل را به طور موقت خاموش کند. بدن در شرایط استرس، هورمون کورتیزول را ترشح می‌کند که در مقادیر بالا می‌تواند تولید هورمون‌های جنسی اصلی (مانند GnRH) را سرکوب کند. این سرکوب، منجر به اختلال در تخمک‌گذاری در زنان و کاهش تولید اسپرم در مردان می‌شود. اگرچه استرس به تنهایی به ندرت عامل اصلی ناباروری است، اما می‌تواند مشکلات زمینه‌ای را تشدید کرده و موفقیت درمان‌های باروری را نیز کاهش دهد.

رژیم غذایی نامناسب؛ سوخت بی‌کیفیت برای بدن

یک رژیم غذایی نامناسب، سرشار از غذاهای فرآوری‌شده، شکر، و چربی‌های ترانس، باعث ایجاد التهاب سیستمیک و استرس اکسیداتیو در بدن می‌شود. این دو عامل به سلول‌های تخمک و اسپرم آسیب می‌رسانند. در مقابل، یک رژیم غذایی غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها (موجود در میوه‌ها و سبزیجات رنگارنگ)، چربی‌های سالم (آووکادو، آجیل، روغن زیتون) و پروتئین‌های باکیفیت می‌تواند به محافظت از سلامت گامت‌ها و بهبود عملکرد باروری کمک کند.

افزایش سن: عامل غیرقابل اجتناب اما قابل مدیریت

افزایش سن مهم‌ترین عامل غیرقابل تغییر است که بر باروری، به‌ویژه در زنان، تأثیر می‌گذارد. زنان با تعداد مشخصی تخمک متولد می‌شوند و این تعداد با گذشت زمان کاهش می‌یابد. مهم‌تر از کمیت، کیفیت تخمک‌ها نیز با افزایش سن به شدت افت می‌کند و احتمال ناهنجاری‌های کروموزومی در آن‌ها بیشتر می‌شود.

قدرت باروری زنان از اواخر دهه 20 زندگی شروع به کاهش تدریجی کرده و پس از 35 سالگی این کاهش شیب تندتری پیدا می‌کند. برای مردان نیز اگرچه این روند کندتر است، اما پس از 40 سالگی کیفیت و تحرک اسپرم کاهش یافته و ریسک برخی مشکلات ژنتیکی در فرزندان کمی افزایش می‌یابد. آگاهی از این واقعیت بیولوژیک برای برنامه‌ریزی درست جهت فرزندآوری ضروری است.

بیماری‌هایی که باعث نازایی میشوند

برخی شرایط پزشکی و بیماری‌ها می‌توانند مستقیماً سیستم تولیدمثل را تحت تأثیر قرار داده و منجر به ناباروری شوند. تشخیص و درمان به‌موقع این بیماری‌ها برای حفظ قدرت باروری حیاتی است.

آندومتریوز؛ رشد نابجای بافت رحم

آندومتریوز یک بیماری شایع در زنان است که در آن بافتی مشابه دیواره داخلی رحم (آندومتر) در خارج از رحم، مانند تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ یا حفره لگن، رشد می‌کند. این بافت نابجا باعث التهاب، ایجاد بافت اسکار (چسبندگی) و درد شدید می‌شود. آندومتریوز می‌تواند با مسدود کردن لوله‌های فالوپ، ایجاد کیست در تخمدان‌ها (آندومتریوما) و تأثیر منفی بر کیفیت تخمک، باروری را مختل کند.

واریکوسل؛ شایع‌ترین علت ناباروری مردان

واریکوسل به اتساع و پیچ‌خوردگی وریدهای کیسه بیضه (اسکروتوم) گفته می‌شود، شبیه به وریدهای واریسی که در پاها دیده می‌شوند. این وضعیت باعث افزایش دمای بیضه‌ها می‌شود که برای تولید اسپرم سالم مضر است. واریکوسل شایع‌ترین علت قابل اصلاح ناباروری در مردان است و می‌تواند منجر به کاهش تعداد اسپرم، کاهش تحرک و افزایش تعداد اسپرم‌های با شکل غیرطبیعی شود.

اختلالات هورمونی؛ از تیروئید تا PCOS

تعادل دقیق هورمون‌ها برای عملکرد صحیح سیستم تولیدمثل ضروری است. اختلالات هورمونی مختلفی می‌توانند این تعادل را بر هم بزنند:

• سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): شایع‌ترین اختلال هورمونی در زنان در سنین باروری است که با عدم تعادل هورمونی، مقاومت به انسولین و عدم تخمک‌گذاری منظم مشخص می‌شود.
• اختلالات تیروئید: کم‌کاری یا پرکاری تیروئید می‌تواند مستقیماً بر چرخه قاعدگی و تخمک‌گذاری تأثیر بگذارد.
• هیپرپرولاکتینمی: افزایش سطح هورمون پرولاکتین (هورمون شیردهی) می‌تواند مانع از تخمک‌گذاری شود.

بیماری های مقاربتی (STD)؛ عفونت‌های خاموش و خطرناک

بسیاری از بیماری های مقاربتی (STD) مانند کلامیدیا و سوزاک، در مراحل اولیه علائم کمی دارند یا بدون علامت هستند. اگر این عفونت‌ها درمان نشوند، می‌توانند به سمت اندام‌های تولیدمثلی فوقانی (رحم، لوله‌های فالوپ و تخمدان‌ها) حرکت کرده و باعث بیماری التهابی لگن (PID) شوند. PID منجر به ایجاد چسبندگی و آسیب دائمی به لوله‌های فالوپ شده و یکی از دلایل اصلی ناباروری لوله‌ای محسوب می‌شود. در مردان نیز این عفونت‌ها می‌توانند باعث التهاب و انسداد در مجاری انزال شوند.

راهکارهای عملی برای جلوگیری از ناباروری

اگرچه نمی‌توان تمام عوامل خطر ناباروری را از بین برد، اما با اصلاح سبک زندگی و اقدامات پیشگیرانه می‌توان شانس باروری را به میزان قابل توجهی افزایش داد.

• حفظ وزن سالم: رسیدن به شاخص توده بدنی (BMI) سالم از طریق رژیم غذایی متعادل و ورزش منظم.
• اصلاح رژیم غذایی: تمرکز بر غذاهای کامل و پرهیز از غذاهای فرآوری‌شده، شکر و چربی‌های ترانس.
• ترک کامل سیگار و الکل: این یکی از مؤثرترین گام‌ها برای بهبود سلامت باروری است.
• مدیریت استرس: یافتن راه‌های سالم برای مقابله با استرس مانند ورزش، مدیتیشن، یوگا یا مشاوره.
• انجام معاینات منظم: چکاپ‌های سالانه زنان و مردان و غربالگری بیماری های مقاربتی برای تشخیص و درمان به‌موقع مشکلات ضروری است.

سوالات متداول (FAQ)

1. آیا مصرف کافئین باعث ناباروری می‌شود؟

مصرف متوسط کافئین (معادل یک تا دو فنجان قهوه در روز) معمولاً بی‌خطر تلقی می‌شود. با این حال، مطالعات نشان داده‌اند که مصرف مقادیر بسیار بالا (بیش از 300 میلی‌گرم در روز) ممکن است با کاهش جزئی باروری و افزایش ریسک سقط جنین مرتبط باشد. توصیه می‌شود در دوران اقدام به بارداری، مصرف کافئین را محدود کنید.

2. آیا استفاده از لپ‌تاپ روی پاها بر باروری مردان تأثیر دارد؟

بله، این کار می‌تواند مضر باشد. لپ‌تاپ‌ها گرمای قابل توجهی تولید می‌کنند و قرار دادن مستقیم آن‌ها روی پاها دمای کیسه بیضه را افزایش می‌دهد. افزایش دما برای تولید اسپرم سالم (اسپرماتوژنز) مضر است و می‌تواند به طور موقت کیفیت اسپرم را کاهش دهد. بهتر است همیشه از یک میز یا پد خنک‌کننده استفاده شود.

3. آیا قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی محیطی می‌تواند باعث ناباروری شود؟

بله، برخی مواد شیمیایی موجود در محیط کار یا زندگی روزمره، که به عنوان “مختل‌کننده‌های غدد درون‌ریز” شناخته می‌شوند، می‌توانند بر باروری تأثیر منفی بگذارند. موادی مانند فتالات‌ها (در پلاستیک‌ها و لوازم آرایشی)، بیسفنول A (BPA) (در برخی ظروف پلاستیکی) و آفت‌کش‌ها می‌توانند عملکرد هورمونی را تقلید کرده یا مسدود کنند. کاهش تماس با این مواد تا حد امکان توصیه می‌شود.

4. آیا ورزش بیش از حد می‌تواند باعث ناباروری شود؟

ورزش منظم و متوسط برای باروری بسیار مفید است، اما ورزش شدید و بیش از حد، به‌ویژه اگر با کالری دریافتی ناکافی همراه باشد، می‌تواند اثر معکوس داشته باشد. در زنان، این وضعیت می‌تواند منجر به اختلال در تخمک‌گذاری و قطع قاعدگی شود. در مردان نیز ممکن است سطح تستوسترون و کیفیت اسپرم را کاهش دهد. یافتن تعادل مناسب کلیدی است.

جمع‌بندی

درک اینکه چه کارهایی باعث نازایی میشه، فراتر از یک فهرست ساده از دلایل است؛ بسیاری از قدرتمندترین عوامل مؤثر بر باروری، مانند سبک زندگی و ناباروری، در کنترل مستقیم شما قرار دارند. عادت‌هایی مانند مصرف سیگار و الکل، رژیم غذایی نامناسب و مدیریت نکردن استرس شدید، می‌توانند به تدریج اما به طور قطع، سلامت باروری را تضعیف کنند. از سوی دیگر، بیماری‌هایی مانند آندومتریوز در زنان و واریکوسل در مردان، نیازمند تشخیص و مداخله پزشکی به‌موقع هستند.