تاثیر واقعی سن بر باروری زنان و مردان | یک راهنمای علمی

حسین واثقی مهر 22، 1404

تاثیر سن بر باروری یک واقعیت بیولوژیک انکارناپذیر است که به طور مستقیم بر توانایی زوجین برای فرزندآوری اثر می‌گذارد. با افزایش سن، به ویژه در زنان، هم کمیت و هم کیفیت سلول‌های تولید مثلی (تخمک و اسپرم) دستخوش تغییر می‌شود که این امر می‌تواند فرآیند باردار شدن را چالش‌برانگیزتر کند. درک این تغییرات به زوج‌ها کمک می‌کند تا با دیدی واقع‌بینانه برای آینده خود برنامه‌ریزی کنند و در صورت نیاز، به موقع از راهکارهای پزشکی مدرن بهره‌مند شوند.

بسیاری از افراد به دنبال یافتن بهترین سن برای بارداری هستند، در حالی که سبک زندگی مدرن، اهداف تحصیلی و شغلی، اغلب این تصمیم را به تعویق می‌اندازد. این مقاله به طور جامع به بررسی علمی کاهش قدرت باروری با افزایش سن در زنان و مردان می‌پردازد و به سوالات کلیدی پیرامون بارداری بعد از 35 سالگی، خطرات بارداری در سن بالا و راهکارهای موجود مانند فریز تخمک برای حفظ باروری پاسخ می‌دهد.

پنجره باروری زنان: یک شمارش معکوس بیولوژیک

زنان با تمام تخمک‌هایی که در طول عمر خود خواهند داشت، متولد می‌شوند. این تعداد که در بدو تولد به حدود 1 تا 2 میلیون می‌رسد، با گذشت زمان به طور مداوم کاهش می‌یابد. این کاهش ذخیره تخمدان، یک فرآیند طبیعی و پیوسته است که از دوران بلوغ و با شروع چرخه‌های قاعدگی شتاب می‌گیرد.

بهترین سن برای بارداری از منظر بیولوژیکی، دهه 20 زندگی (20-30 سالگی) است. در این دوران، زنان در اوج قدرت باروری خود قرار دارند؛ تخمک‌ها از بالاترین کیفیت برخوردارند و ریسک مشکلات ژنتیکی و عوارض بارداری در پایین‌ترین سطح خود قرار دارد. در این سن، شانس بارداری در هر سیکل قاعدگی حدود 25 تا 30 درصد است.

کاهش کیفیت تخمک: مهم‌ترین عامل مرتبط با سن

تاثیر سن بر باروری زنان تنها به کاهش تعداد تخمک‌ها محدود نمی‌شود؛ مهم‌تر از آن، کاهش کیفیت تخمک است. با افزایش سن، تخمک‌های باقی‌مانده بیشتر مستعد بروز خطاهای کروموزومی در حین فرآیند تقسیم سلولی می‌شوند. یک تخمک با ساختار کروموزومی غیرطبیعی (آنیوپلوئیدی)، حتی اگر بارور شود، یا به یک جنین ناسالم تبدیل می‌شود که قادر به لانه‌گزینی در رحم نیست، یا منجر به سقط جنین در سه ماهه اول بارداری می‌شود.

این کاهش کیفیت تخمک دلیل اصلی آن است که بارداری بعد از 35 سالگی با چالش‌های بیشتری همراه است. جنین‌های حاصل از تخمک‌های مسن‌تر، شانس کمتری برای رشد سالم و لانه‌گزینی موفق دارند. این پدیده بیولوژیک، مستقل از سلامت عمومی فرد است؛ حتی زنانی که سبک زندگی بسیار سالمی دارند نیز با این افت کیفیت مرتبط با سن مواجه خواهند شد.

افزایش ریسک ناهنجاری ژنتیکی با بالا رفتن سن مادر

مستقیم‌ترین پیامد کاهش کیفیت تخمک، افزایش ریسک ناهنجاری ژنتیکی در جنین است. شایع‌ترین این ناهنجاری‌ها، تریزومی‌ها هستند که در آن‌ها جنین به جای دو نسخه از یک کروموزوم خاص، سه نسخه دارد. معروف‌ترین مثال آن، سندرم داون (تریزومی 21) است.

• در سن 25 سالگی: ریسک تولد نوزاد مبتلا به سندرم داون حدود 1 در 1250 است.
• در سن 35 سالگی: این ریسک به حدود 1 در 350 افزایش می‌یابد.
• در سن 40 سالگی: ریسک به شدت بالا رفته و به حدود 1 در 100 می‌رسد.
• در سن 45 سالگی: این ریسک به 1 در 30 می‌رسد.

این آمار به وضوح نشان می‌دهد که چرا بارداری بعد از 35 سالگی نیازمند مراقبت‌های دقیق‌تر دوران بارداری، از جمله غربالگری‌های ژنتیکی پیشرفته (مانند NIPT) و تست‌های تشخیصی (مانند آمنیوسنتز) است.

بارداری بعد از 35 و 40 سالگی: واقعیت‌ها و چالش‌ها

جامعه پزشکی، سن 35 سالگی را به عنوان “سن پیشرفته مادری” (Advanced Maternal Age) تعریف می‌کند. این تعریف به معنای ناتوانی در بارداری نیست، بلکه هشداری برای آگاهی از کاهش قدرت باروری با افزایش سن و افزایش ریسک‌های مرتبط با آن است.

چالش‌های بارداری بعد از 35 سالگی

1. کاهش شانس بارداری طبیعی: شانس بارداری در هر سیکل به حدود 10 تا 15 درصد کاهش می‌یابد. این بدان معناست که ممکن است زمان بیشتری برای باردار شدن لازم باشد.
2. افزایش نرخ سقط جنین: به دلیل افزایش ناهنجاری‌های کروموزومی در جنین‌ها، نرخ سقط جنین به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد.
3. افزایش خطرات بارداری در سن بالا: ریسک عوارضی مانند دیابت بارداری، فشار خون بالا (پره‌اکلامپسی) و نیاز به زایمان سزارین بیشتر می‌شود.

چالش‌های بارداری بعد از 40 سالگی

بارداری بعد از 40 سالگی به مراتب چالش‌برانگیزتر است. شانس بارداری طبیعی در هر ماه به کمتر از 5 درصد کاهش می‌یابد. علاوه بر تمام خطرات ذکر شده برای سن 35 سالگی، ریسک تولد نوزاد با وزن کم و زایمان زودرس نیز به طور قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند. بسیاری از زنانی که در این سن تصمیم به بارداری می‌گیرند، برای رسیدن به نتیجه مطلوب نیازمند استفاده از روش‌های کمک باروری (ART) مانند IVF هستند.

تاثیر سن مردان بر باروری

اگرچه تاثیر سن بر باروری زنان بسیار شدیدتر و شناخته‌شده‌تر است، اما نباید از تاثیر سن مردان غافل شد. قدرت باروری مردان نیز با افزایش سن، هرچند با شیب بسیار ملایم‌تر، کاهش می‌یابد. برخلاف زنان که با ذخیره تخمک محدود متولد می‌شوند، مردان به طور مداوم اسپرم تولید می‌کنند. با این حال، کیفیت این فرآیند با گذشت زمان افت می‌کند.

تغییرات اصلی در باروری مردان با افزایش سن شامل موارد زیر است:

• کاهش کیفیت اسپرم: مطالعات نشان می‌دهند که با افزایش سن پدر، تحرک (موبیلیتی) و شکل (مورفولوژی) اسپرم‌ها به تدریج دچار افت کیفیت می‌شوند.
• افزایش آسیب DNA اسپرم: اسپرم‌های مردان مسن‌تر، بیشتر مستعد آسیب یا شکستگی در رشته DNA خود هستند (DNA Fragmentation). این آسیب می‌تواند منجر به شکست در لقاح، رشد ضعیف جنین و افزایش نرخ سقط جنین شود.
• کاهش حجم مایع منی و تعداد اسپرم: این تغییرات معمولاً کمتر محسوس هستند اما می‌توانند در طول زمان رخ دهند.
• افزایش ریسک برخی بیماری‌ها در فرزندان: سن بالای پدر (معمولاً بالای 40 یا 45 سال) با افزایش اندک ریسک برخی بیماری‌های نادر ژنتیکی با الگوی وراثت اتوزومال غالب (مانند آکندروپلازی) و همچنین برخی اختلالات عصبی-رشدی مانند اوتیسم و اسکیزوفرنی در فرزندان مرتبط دانسته شده است.

بنابراین، اگرچه مردان “ساعت بیولوژیکی” به تیزی زنان ندارند، اما تاثیر سن مردان بر نتیجه بارداری و سلامت فرزند یک واقعیت علمی است که باید در برنامه‌ریزی‌های خانوادگی مد نظر قرار گیرد.

راهکارهای مدیریت تاثیر سن بر باروری

خوشبختانه، علم پزشکی مدرن راهکارهایی را برای مدیریت کاهش قدرت باروری با افزایش سن ارائه می‌دهد. این راهکارها به افراد امکان می‌دهند تا کنترل بیشتری بر آینده باروری خود داشته باشند.

فریز تخمک برای حفظ باروری (Oocyte Cryopreservation)

فریز تخمک برای حفظ باروری یک تکنولوژی انقلابی است که به زنان اجازه می‌دهد تخمک‌های جوان و سالم خود را برای استفاده در آینده ذخیره کنند. این فرآیند که “حفظ باروری انتخابی” (Elective Fertility Preservation) نامیده می‌شود، به ویژه برای زنانی که قصد دارند بارداری را به دلایل شخصی یا شغلی به بعد از 35 سالگی موکول کنند، یک گزینه استراتژیک و هوشمندانه است.

فرآیند فریز تخمک چگونه است؟

1. تحریک تخمدان: زن به مدت 10 تا 12 روز داروهای هورمونی دریافت می‌کند تا تخمدان‌هایش تعداد زیادی تخمک تولید کنند.
2. تخمک‌کشی: تخمک‌ها طی یک عمل سرپایی کوتاه و تحت بیهوشی سبک جمع‌آوری می‌شوند.
3. انجماد: تخمک‌های بالغ با استفاده از یک روش فوق سریع به نام “ویتریکاسیون” (Vitrification) منجمد و در نیتروژن مایع در دمای 196- درجه سانتی‌گراد ذخیره می‌شوند.

با فریز کردن تخمک‌ها در سنین پایین‌تر (ایده‌آل زیر 35 سال)، یک زن در واقع “سن بیولوژیکی” تخمک‌های خود را متوقف می‌کند. زمانی که در آینده تصمیم به استفاده از آن‌ها بگیرد، شانس موفقیت او در بارداری با IVF، معادل شانسی خواهد بود که در زمان فریز کردن تخمک‌ها داشته است، نه سن فعلی‌اش.

روش‌های کمک باروری (ART)

برای زوج‌هایی که با تاثیر سن بر باروری مواجه شده‌اند و در بارداری طبیعی مشکل دارند، روش‌های کمک باروری مانند IVF (لقاح آزمایشگاهی) راهگشا هستند.

• IVF و غربالگری ژنتیکی جنین (PGT-A): در زوج‌های با سن بالا، می‌توان پس از انجام IVF، جنین‌های تشکیل شده را قبل از انتقال به رحم، از نظر ژنتیکی غربالگری کرد. این کار (PGT-A) به شناسایی جنین‌های کروموزومی سالم کمک می‌کند و با انتخاب سالم‌ترین جنین برای انتقال، شانس لانه‌گزینی موفق را افزایش داده و ریسک سقط جنین و ناهنجاری‌های ژنتیکی را به شدت کاهش می‌دهد.

استفاده از تخمک یا جنین اهدایی

برای زنانی که به دلیل سن بالا، ذخیره تخمدانشان به شدت کاهش یافته یا کیفیت تخمک‌هایشان برای یک بارداری موفق کافی نیست، استفاده از تخمک اهدایی یک گزینه بسیار مؤثر است. در این روش، از تخمک یک اهداکننده جوان و سالم برای تشکیل جنین (با اسپرم همسر) استفاده می‌شود و جنین حاصل به رحم زن منتقل می‌گردد. این روش شانس موفقیت بسیار بالایی دارد زیرا بر مهم‌ترین مانع، یعنی کیفیت تخمک، غلبه می‌کند.

سوالات متداول در مورد تاثیر سن بر قدرت باروری

1. آیا سبک زندگی سالم می‌تواند تاثیر سن بر باروری را جبران کند؟

سبک زندگی سالم (رژیم غذایی متعادل، ورزش منظم، عدم استعمال دخانیات و الکل) برای سلامت عمومی و بهبود کیفیت اسپرم و تخمک بسیار مهم است، اما نمی‌تواند فرآیند طبیعی پیری تخمدان‌ها و کاهش کیفیت تخمک مرتبط با سن را متوقف یا معکوس کند. سبک زندگی سالم، شرایط بهینه‌ای را برای عملکرد تخمک‌ها و اسپرم‌های موجود فراهم می‌کند، اما نمی‌تواند ساعت بیولوژیک را به عقب برگرداند.

2. برای بررسی وضعیت باروری خود با توجه به سنم چه کار باید بکنم؟

برای ارزیابی وضعیت باروری، زنان می‌توانند با یک آزمایش خون ساده، سطح هورمون آنتی‌مولرین (AMH) خود را اندازه‌گیری کنند و یک سونوگرافی برای شمارش فولیکول‌های آنترال (AFC) انجام دهند. این دو تست در کنار هم، دید خوبی از وضعیت ذخیره تخمدان شما ارائه می‌دهند. مردان نیز می‌توانند با انجام یک آزمایش اسپرم (اسپرموگرام)، کیفیت و کمیت اسپرم خود را ارزیابی کنند.

3. آیا فریز کردن جنین بهتر از فریز کردن تخمک نیست؟

فریز کردن جنین (که حاصل لقاح تخمک و اسپرم است) نرخ بقای بالاتری پس از ذوب شدن دارد و اطلاعات بیشتری در مورد شانس موفقیت آینده به شما می‌دهد. اما این گزینه تنها برای زوج‌های متاهل یا افرادی که از اسپرم اهدایی استفاده می‌کنند، امکان‌پذیر است. برای زنان مجردی که می‌خواهند باروری خود را برای آینده حفظ کنند، فریز تخمک تنها گزینه موجود و یک راهکار بسیار مؤثر است.

4. آیا بارداری با تخمک‌های فریز شده ریسک بیشتری نسبت به بارداری طبیعی دارد؟

خیر. تحقیقات گسترده نشان داده است که ریسک ناهنجاری‌های مادرزادی یا عوارض بارداری در کودکانی که از تخمک‌های فریز شده متولد می‌شوند، تفاوتی با کودکانی که از طریق IVF با تخمک تازه یا بارداری طبیعی به دنیا می‌آیند، ندارد. مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده سلامت جنین، سن تخمک در زمان فریز شدن است، نه مدت زمان انجماد آن.

نتیجه‌گیری

تاثیر سن بر باروری یک معادله بیولوژیک است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. قدرت باروری زنان پس از 30 سالگی به تدریج و پس از 35 سالگی با سرعت بیشتری کاهش می‌یابد، که این امر عمدتاً ناشی از کاهش کیفیت تخمک و افزایش ریسک ناهنجاری ژنتیکی است. مردان نیز، هرچند با شیب ملایم‌تر، با تاثیر سن مردان بر کیفیت اسپرم و سلامت باروری مواجه هستند. آگاهی از این حقایق به زوج‌ها کمک می‌کند تا تصمیمات به موقع و آگاهانه‌ای بگیرند. برای کسانی که می‌خواهند بارداری را به تعویق بیندازند، فریز تخمک برای حفظ باروری یک سرمایه‌گذاری هوشمندانه برای آینده است. در نهایت، مهم‌ترین پیام این است که با درک واقعیت‌های بیولوژیک و بهره‌گیری از پیشرفت‌های علم پزشکی، می‌توان مسیر رسیدن به فرزندآوری را با آگاهی، برنامه‌ریزی و امیدواری بیشتری طی کرد.