راهنمای کامل غربالگری بیماری‌های عفونی در بارداری | تضمین سلامت مادر و نوزاد

عرفان زارع 07 دی 1404

یکی از مهم‌ترین و در عین حال، گاهی نادیده‌گرفته‌شده‌ترین جنبه‌های مراقبت در دوره بارداری، محافظت در برابر بیماری‌های عفونی است. برخی از این عفونت‌ها ممکن است در حالت عادی علائم خفیفی داشته باشند یا حتی بدون علامت باشند، اما در دوران بارداری می‌توانند به تهدیدی جدی برای سلامت مادر و نوزاد تبدیل شوند. غربالگری بیماری‌های عفونی یک سپر دفاعی هوشمندانه است که به شناسایی زودهنگام این خطرات پنهان کمک می‌کند. این مقاله یک نقشه راه جامع برای درک اهمیت، انواع و زمان‌بندی تست‌های غربالگری عفونی است.

غربالگری بیماری‌های عفونی چیست؟

غربالگری بیماری‌های عفونی مجموعه‌ای از آزمایش‌های تشخیصی است که برای شناسایی عفونت‌های فعال یا پنهان در بدن مادر، پیش از بارداری یا در طول آن، انجام می‌شود. هدف اصلی این تست غربالگری، یافتن عواملی است که می‌توانند به صورت عمودی (از مادر به جنین) منتقل شوند و باعث آسیب به جنین، جفت یا نوزاد شوند. این فرآیند به پزشکان اجازه می‌دهد تا اقدامات پیشگیرانه یا درمانی لازم را در سریع‌ترین زمان ممکن آغاز کنند.

برخلاف آزمایش‌های تشخیصی که برای فردی با علائم بیماری تجویز می‌شوند، غربالگری برای افرادی انجام می‌شود که ممکن است کاملاً سالم به نظر برسند. بسیاری از بیماری‌های عفونی خطرناک برای جنین، در مادران باردار علائم واضحی ایجاد نمی‌کنند. بنابراین، غربالگری یک ابزار حیاتی برای جلوگیری از عفونت و مدیریت ریسک در جهت تضمین سلامت مادر و نوزاد محسوب می‌شود.

چرا غربالگری عفونی در بارداری تا این حد اهمیت دارد؟

اهمیت غربالگری بیماری‌های عفونی در دوران بارداری فراتر از سلامت خود مادر است؛ این اقدام مستقیماً بر سرنوشت جنین تأثیر می‌گذارد. رحم یک محیط استریل (بدون میکروب) و محافظت‌شده است، اما برخی میکروب‌ها می‌توانند از سد دفاعی جفت عبور کرده یا در حین زایمان به نوزاد منتقل شوند.

دلایل کلیدی اهمیت غربالگری:

• جلوگیری از ناهنجاری‌های مادرزادی: عفونت‌هایی مانند سرخجه، توکسوپلاسموز و سیتومگالوویروس (CMV) می‌توانند باعث نقایص شدید قلبی، مغزی، شنوایی و بینایی در جنین شوند.
• کاهش خطر زایمان زودرس و سقط جنین: برخی بیماری‌های عفونی باکتریایی و ویروسی می‌توانند باعث التهاب در رحم و جفت شده و انقباضات زودرس یا سقط را تحریک کنند.
• حفاظت از نوزاد در بدو تولد: عفونت‌هایی مانند هرپس تناسلی، هپاتیت B و HIV می‌توانند در حین عبور نوزاد از کانال زایمان به او منتقل شوند. شناسایی این عفونت‌ها به پزشک اجازه می‌دهد تا با انتخاب روش زایمان مناسب (مانند سزارین) یا تجویز دارو، از ابتلای نوزاد جلوگیری از عفونت کند.
• آغاز درمان به موقع برای مادر: برخی عفونت‌ها مانند سیفلیس یا HIV در صورت عدم درمان می‌توانند برای مادر نیز عواقب جدی درازمدت داشته باشند. غربالگری فرصت درمان زودهنگام را فراهم می‌کند.

در نهایت، هدف اصلی این تست‌های پزشکی، به حداقل رساندن خطرات و اطمینان از یک بارداری سالم و تولد نوزادی بدون عوارض عفونی است.

انواع غربالگری بیماری‌های عفونی

آزمایش‌های غربالگری به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: غربالگری پیش از بارداری و غربالگری حین بارداری. هر کدام از این مراحل، عفونت‌های خاصی را هدف قرار می‌دهند.

1. غربالگری پیش از بارداری (Pre-conception Screening)

ایده‌آل‌ترین زمان برای ارزیابی وضعیت ایمنی و عفونی بدن، پیش از اقدام به بارداری است. این کار به شما فرصت می‌دهد تا در صورت نیاز، واکسیناسیون خود را تکمیل کرده یا درمان‌های لازم را بدون نگرانی از تأثیر آن بر جنین، دریافت کنید.

تست‌های کلیدی در غربالگری پیش از بارداری:

• سرخجه (Rubella): این آزمایش سطح آنتی‌بادی IgG را در خون شما بررسی می‌کند تا مشخص شود آیا در برابر ویروس سرخجه ایمن هستید یا خیر. اگر ایمن نباشید، می‌توانید واکسن MMR را تزریق کنید و باید حداقل یک ماه پس از واکسیناسیون برای بارداری صبر کنید.
• آبله مرغان (Varicella): مشابه سرخجه، وضعیت ایمنی شما در برابر این ویروس بررسی می‌شود. ابتلا به آبله مرغان در سه ماهه اول بارداری می‌تواند برای جنین خطرناک باشد.
• هپاتیت B: این تست غربالگری وجود آنتی‌ژن سطحی ویروس (HBsAg) را بررسی می‌کند. در صورت مثبت بودن، اقدامات لازم برای جلوگیری از عفونت نوزاد در بدو تولد انجام خواهد شد.
• سیفلیس (Syphilis): این عفونت باکتریایی به راحتی قابل درمان است، اما در صورت عدم درمان می‌تواند از جفت عبور کرده و باعث سقط یا ناهنجاری‌های شدید در نوزاد شود.
• HIV: تشخیص زودهنگام HIV به مادر اجازه می‌دهد تا با دریافت داروهای ضدویروسی، خطر انتقال ویروس به جنین را به کمتر از 1٪ کاهش دهد.
• گروه خونی و RH: گرچه این یک تست بیماری عفونی نیست، اما برای مدیریت بارداری سالم حیاتی است. ناسازگاری RH بین مادر (RH منفی) و جنین (RH مثبت) می‌تواند منجر به بیماری همولیتیک نوزاد شود که با تزریق آمپول روگام قابل پیشگیری است.

2. غربالگری در دوران بارداری

این غربالگری‌ها معمولاً در اولین ویزیت بارداری (سه ماهه اول) و گاهی مجدداً در سه ماهه سوم انجام می‌شوند. این مجموعه از تست‌های پزشکی، عفونت‌هایی را پوشش می‌دهد که می‌توانند در طول بارداری کسب شده یا از قبل وجود داشته باشند.

تست‌های استاندارد در سه ماهه اول بارداری:

• تکرار تست‌های HIV، هپاتیت B و سیفلیس: حتی اگر این آزمایش‌ها را قبلاً انجام داده‌اید، انجام مجدد آن‌ها در ابتدای بارداری یک پروتکل استاندارد جهانی برای تضمین سلامت مادر و نوزاد است.
• کلامیدیا و گونوره (سوزاک): این عفونت‌های مقاربتی شایع می‌توانند باعث زایمان زودرس، پارگی کیسه آب و عفونت چشم در نوزاد شوند. این تست‌ها معمولاً با نمونه‌برداری از ادرار یا واژن انجام می‌شوند و به راحتی با آنتی‌بیوتیک قابل درمان هستند.
• باکتریوری بدون علامت (Asymptomatic Bacteriuria): این تست غربالگری از طریق کشت ادرار انجام می‌شود تا وجود باکتری در ادرار بدون داشتن علائم عفونت ادراری بررسی شود. در صورت عدم درمان، این وضعیت می‌تواند به عفونت کلیه (پیلونفریت) منجر شود که خود یک عامل خطر جدی برای زایمان زودرس است.

تست‌های غربالگری در سه ماهه سوم:

• استرپتوکوک گروه B (GBS): این باکتری به طور طبیعی در واژن و رکتوم حدود 25٪ از زنان سالم یافت می‌شود و برای مادر خطری ندارد. اما اگر نوزاد در حین زایمان طبیعی با این باکتری تماس پیدا کند، ممکن است به عفونت‌های جدی مانند سپسیس، پنومونی یا مننژیت مبتلا شود.
• روش غربالگری: بین هفته‌های 36 تا 38 بارداری، یک نمونه با سواب از واژن و رکتوم گرفته می‌شود.
• اقدام پیشگیرانه: در صورت مثبت بودن تست، مادر در حین فرآیند زایمان، آنتی‌بیوتیک وریدی (معمولاً پنی‌سیلین) دریافت می‌کند تا از انتقال باکتری به نوزاد جلوگیری شود.

غربالگری عفونت‌های گروه TORCH

TORCH یک سرواژه برای گروهی از بیماری‌های عفونی است که می‌توانند باعث ناهنجاری‌های مادرزادی شوند. غربالگری برای این گروه معمولاً به صورت روتین برای همه مادران باردار توصیه نمی‌شود، بلکه برای زنانی که در معرض خطر بالاتر هستند یا علائم مشکوکی دارند، انجام می‌گیرد.

اجزای گروه TORCH:

• T - توکسوپلاسموز (Toxoplasmosis): عفونتی انگلی که از طریق خوردن گوشت نیم‌پز یا تماس با مدفوع گربه آلوده منتقل می‌شود.
• O - سایر عفونت‌ها (Others): شامل سیفلیس، آبله مرغان، HIV و پاروویروس B19.
• R - سرخجه (Rubella): همانطور که گفته شد، ایمنی در برابر آن حیاتی است.
• C - سیتومگالوویروس (CMV): شایع‌ترین عفونت مادرزادی ویروسی. این ویروس از خانواده هرپس است و اغلب علائمی شبیه سرماخوردگی ایجاد می‌کند.
• H - هرپس سیمپلکس ویروس (HSV): ویروس تبخال تناسلی که می‌تواند در حین زایمان به نوزاد منتقل شود.

پزشک شما بر اساس سبک زندگی، شغل (مانند کار با کودکان خردسال) و تاریخچه پزشکی، ممکن است تست غربالگری برای یک یا چند مورد از این عفونت‌ها را توصیه کند.

چگونه برای یک بارداری سالم آماده شویم؟

آگاهی فرد بهترین ابزار برای جلوگیری از عفونت و تضمین سلامت در دوران بارداری است. فارغ از انجام تست‌های پزشکی، رعایت برخی نکات ساده می‌تواند تفاوت بزرگی ایجاد کند.

اقدامات کلیدی برای پیشگیری از عفونت:

1. واکسیناسیون پیش از بارداری: اطمینان حاصل کنید که واکسن‌های ضروری مانند MMR (سرخجه، اوریون، سرخک) و آبله مرغان را دریافت کرده‌اید. تزریق واکسن آنفولانزا و کزاز (Tdap) نیز در دوران بارداری ایمن و توصیه شده است.
2. رعایت بهداشت دستان: شستن مکرر دست‌ها با آب و صابون، به ویژه پس از تماس با کودکان، استفاده از سرویس بهداشتی و قبل از غذا خوردن، بهترین راه برای جلوگیری از انتقال ویروس‌هایی مانند CMV است.
3. احتیاط در مصرف مواد غذایی: از مصرف گوشت، مرغ و تخم‌مرغ خام یا نیم‌پز خودداری کنید. لبنیات غیرپاستوریزه (مانند پنیرهای نرم محلی) را مصرف نکنید. میوه‌ها و سبزیجات را به خوبی بشویید. این اقدامات خطر ابتلا به توکسوپلاسموز و لیستریوز را کاهش می‌دهد.
4. دوری از گربه‌ها و جوندگان: اگر گربه خانگی دارید، تمیز کردن ظرف خاک آن را به فرد دیگری بسپارید. از تماس با جوندگان وحشی یا خانگی (مانند همستر) که می‌توانند ناقل ویروس باشند، خودداری کنید.
5. روابط جنسی ایمن: استفاده از کاندوم می‌تواند از انتقال بیماری‌های مقاربتی که بر سلامت مادر و نوزاد تأثیر می‌گذارند، جلوگیری کند.

سوالات متداول در مورد غربالگری بیماری های عفونی

1. اگر نتیجه تست غربالگری من برای یک عفونت مثبت شود، آیا جنین حتما آسیب می‌بیند؟

خیر، لزوماً اینطور نیست. مثبت بودن یک تست غربالگری فقط به معنای شناسایی یک ریسک است، نه وقوع قطعی آسیب. این نتیجه به پزشک شما اجازه می‌دهد تا با انجام آزمایش‌های تکمیلی (مانند آمنیوسنتز) یا شروع درمان فوری (مثلاً با آنتی‌بیوتیک برای سیفلیس یا باکتریوری)، از جنین محافظت کرده یا شدت آسیب احتمالی را به حداقل برساند.

2. آیا همه تست‌های غربالگری عفونی تحت پوشش بیمه هستند؟

بسیاری از تست‌های غربالگری استاندارد که بخشی از مراقبت‌های روتین بارداری محسوب می‌شوند (مانند تست HIV، هپاتیت B، سیفلیس، و کشت ادرار) معمولاً تحت پوشش اکثر بیمه‌های درمانی قرار دارند. با این حال، پوشش برای تست‌های کمتر رایج مانند غربالگری کامل TORCH ممکن است بسته به نوع بیمه و دلایل پزشکی تجویز آن متفاوت باشد. بهتر است پیش از انجام آزمایش، این موضوع را با شرکت بیمه خود بررسی کنید.

3. آیا واکسن آنفولانزا در دوران بارداری واقعاً ایمن و ضروری است؟

بله، کاملاً. سیستم ایمنی بدن در دوران بارداری دستخوش تغییراتی می‌شود که مادر را در برابر عوارض شدید آنفولانزا (مانند ذات‌الریه) آسیب‌پذیرتر می‌کند. تزریق واکسن آنفولانزا (نوع غیرفعال شده) نه تنها از مادر محافظت می‌کند، بلکه با انتقال آنتی‌بادی‌ها از طریق جفت، نوزاد را نیز در چند ماه اول زندگی در برابر این بیماری ایمن می‌سازد. این واکسن در هر مرحله‌ای از بارداری ایمن و به شدت توصیه می‌شود.

جمع‌بندی

غربالگری بیماری‌های عفونی یک جزء غیرقابل انکار از مراقبت‌های مدرن بارداری است. این فرآیند، که شامل مجموعه‌ای از تست‌های پزشکی ساده اما حیاتی است، به مثابه یک سیستم هشدار زودهنگام عمل می‌کند. با شناسایی خطرات پنهان، از عفونت‌های باکتریایی قابل درمان گرفته تا ویروس‌هایی که می‌توانند به جنین آسیب برسانند، پزشکان می‌توانند برنامه‌ای دقیق برای پیشگیری و درمان تدوین کنند. این اقدامات نه تنها از بروز عوارض شدید مانند ناهنجاری‌های مادرزادی و زایمان زودرس جلوگیری از عفونت می‌کند، بلکه پایه‌گذار یک بارداری سالم و تولدی ایمن می‌شود. در نهایت، آگاهی و مشارکت فعال شما در این فرآیند، مهم‌ترین سرمایه‌گذاری برای تضمین سلامت مادر و نوزاد و آغاز یک زندگی جدید با آرامش خاطر است.